„KRWAWY KWADRANS”

Fakt czy mit mającego nadejść narodowego PRZEŁOMU po przez noc długich nożny ? Wiele wskazuje że nie było to wcale takie nie realne jak by się mogło wydawać. Postać Bolesława Piaseckiego kryje wiele, wiele tajemnic, ale nie wątpliwie był to człowiek czynu obdarzony niesłychana osobistą charyzmą która porywała za sobą wielu oddanych mu ludzi.

 28 listopada 1937 roku Wiec RNR

Całość wydarzeń, jakie zaszły jesienią 1937 roku w obozie sanacyjnym, obraca się wokół sprawy tak zwanej „nocy św. Bartłomieja”. Warto poświęcić jej więcej uwagi, gdyż bez względu na to, czy istotnie przygotowania do niej miały miejsce, czy też nie, to polityczne skutki planowanego „krwawego kwadransa” odczuł mocno jego rzekomy współorganizator – Bolesław Piasecki.

W istniejącej literaturze zarysowały się wobec „nocy św. Bartłomieja” dwa przeciwstawne stanowiska.

Część piszących na ten temat historyków, z mniejszym lub większym zastrzeżeniem, uznaje za prawdziwe informacje o przygotowaniach do „krwawego kwadransa”. Pogląd ten opiera się przede wszystkim na dwóch niezależnych od siebie źródłach. Pierwszym jest korespondencja Sekretariatu Krajowego KPP (określana jako tzw. „Listy z domu”), która znajduje się w Centralnym Archiwum KC PZPR, drugim zaś Komunikaty Informacyjne wydawane przez kręgi związane z Frontem Morges, zwłaszcza zaś komunikat nr 14 z 22 listopada 1937 roku. Autorem tego ostatniego był przypuszczalnie płk Izydor Modelski – czołowy działacz Stronnictwa Pracy. Według tych dokumentów w początkach października 1937 roku miało dojść do silnego zaostrzenia stosunków między Rydzem-Śmigłym a prezydentem Mościckim. 7 października na posiedzeniu rządu z udziałem Mościckiego, Rydza-Śmigłego i Koca doszło do gwałtownej wymiany zdań. Koc oskarżył czołowego działacza „Naprawy” *[„Naprawa” (nazwa pochodzi od Związku Naprawy Rzeczypospolitej powstałego w 1927 r.) była jedną z większych grup centrolewicy piłsudczykowskiej. Często udzielała ona poparcia Mościckiemu w jego walce z Rydzem i innymi sanatorami o autorytarnych sympatiach. Mimo formalnego udziału w tworzeniu OZN, „naprawiacze” (Michał Grażyński, Tadeusz Źenczykowski, Stanisław Bukowiecki, Stanisław Gierat) prowadzili cichą walkę z Kocem.], wojewodę śląskiego Michała Grażyńskiego, o paraliżowanie akcji tworzenia OZN-u. Dalej Koc miał powiedzieć, iż ma „dziesiątki tysięcy młodzieży do dyspozycji”. Mówił tu najwyraźniej o Związku Młodej Polski. Zaproponował także likwidację związków zawodowych i utworzenie w ich miejsce korporacji. Wywołało to ripostę ze strony ministrów: Poniatowskiego i Kościałkowskiego. Także Mościcki i Kwiatkowski wypowiedzieli się przeciw Kocowi. Poparł natomiast Koca Rydz-Śmigły. Mimo to podczas narady zaznaczyła się przewaga prezydenta i jego zwolenników. Inny był stosunek sił podczas kolejnego rozszerzonego posiedzenia rządu, kilka dni później. Zyskawszy przewagę zwolennicy Rydza-Śmigłego mieli zażądać, aby Mościcki powołał najpóźniej do 19 października nowy gabinet, w którym premierem miał zostać dotychczasowy minister sprawiedliwości, Witold Grabowski, znany ze swych totalistycznych sympatii. Prezydent odpowiedział na to zręcznym unikiem – symulowaniem choroby, co pozwoliło mu na niepodejmowanie żadnej oficjalnej decyzji. To z kolei miało skłonić Rydza do ostatecznej rozprawy. W przyjęciu takiego rozwiązania miał odegrać także rolę nacisk, jaki wywarł Piasecki zarówno na Koca, jak i na Rydza-Śmigłego. Zdołał ich jakoby przekonać, że w istniejącej sytuacji nie ma innej drogi, jak tylko dokonanie krwawego przewrotu.

Już w połowie października rozeszły się pogłoski, że grupa bepistów przechodzi przeszkolenie w Golędzinowie, gdzie mieściła się szkoła oddziałów szturmowych Policji Państwowej. Miała ona stanowić trzon oddziałów zamachowych. Całą zaś akcją miał kierować wiceminister spraw wewnętrznych, Jerzy Paciorkowski, oraz nowy szef sztabu OZN-u, płk Zygmunt Wenda. Obok falangistów oddziały egzekucyjne tworzyć mieli specjalnie w tym celu wyselekcjonowani i zaprzysiężeni wojskowi niższych stopni. Celem „nocy długich noży” miała być fizyczna likwidacja około 1 500 osób, zarówno z kręgu opozycji, jak i z samego obozu rządzącego. Drugie tyle osób miało być aresztowane. Planowano między innymi uwięzienie Ignacego Mościckiego, Aleksandry Piłsudskiej, Sławka i Prystora. „Krwawy kwadrans” miał nastąpić w nocy z 25 na 26 października 1937 roku. Termin ten wybrano nieprzypadkowo – otóż dla zmylenia przyszłych ofiar oraz uzyskania ewentualnego alibi w przypadku niepowodzenia – Rydz-Śmigły przebywał w tym czasie z oficjalną wizytą w Bukareszcie. Wraz z nim miał tam pojechać podobno Piasecki, którego Komunikat Informacyjny określał „zaufanym doradcą Rydza”. Rzeź nie doszła jednak do skutku z dwóch powodów. Po pierwsze, po zamieszczeniu przez jedno z pism falangistowskich gwałtownego ataku na Mościckiego premier Składkowski polecił aresztować około 80 bepistów, z których wielu miało brać udział w zamachu. Po drugie zaś, samej idei „nocy św. Bartłomieja” mieli przeciwstawić się wyżsi oficerowie, którym podlegał garnizon warszawski. Przeciwni zamachowi byli generałowie: Narbutt-Łuczyński i Piskor. Wszystko to wywołało kontrakcję ośrodków zagrożonych zamachem, przede wszystkim zaś grupy zamkowej prezydenta Mościckiego.

Jeszcze przed planowanym terminem zamachu, 14 października, została utworzona Międzyzwiązkowa Komisja Porozumiewawcza Polskich Organizacji Młodzieży, w skład której weszły: ZHP, Związek Strzelecki i Centralny Związek Młodej Wsi, a nieco później także Organizacja Młodzieży Pracującej. Inicjatywa powołania tej komisji (zwanej popularnie „Czwórporozumieniem”), wyszła z kręgów „Naprawy” i była próbą stworzenia przeciwwagi wobec podporządkowanego Kocowi i Piaseckiemu ZMP. Szefa OZN-u zaatakowano także bardzo mocno na posiedzeniu przewodniczących poselskich grup regionalnych 20 października 1937 roku. Po powrocie z Bukaresztu Śmigły próbował opanować sytuację, która wyraźnie stawała się dlań niekorzystna. W tym celu zwołał 30 października odprawę delegatów Związku Legionistów, na którą przybyło około 200 osób. Zebrani wysłuchali chaotycznego przemówienia Rydza, który z jednej strony szydził z siedzących na sali, „że się boją nocy św. Bartłomieja”, z drugiej natomiast zapowiadał, „że przed niczym się nie cofnie”. Trudno dzisiaj stwierdzić, jaki sens miało to przemówienie, wszelako pozycji Rydza nie umocniło. „Zebrani rozeszli się wzburzeni” – stwierdzał Komunikat Informacyjny. Prezydent Mościcki mimo tego dwuznacznego zresztą dementi ze strony Śmigłego kontrakcji nie zaprzestał i 13 listopada przyjął dwunastoosobową delegację PPS, w skład której wchodzili między innymi Arciszewski, Niedziałkowski, Pużak i Żuławski. Delegaci przedstawili memoriał postulujący dokonanie szeregu zmian tak w życiu wewnętrznym kraju, jak i w jego polityce zagranicznej. Była to wyraźna próba dania do zrozumienia grupie Rydza, że w ostateczności Mościcki i jego zwolennicy mogą poszukać sojuszników na lewicy.

Plotki na temat zamachu utrzymywały się jeszcze przez dość długi czas, nawet po usunięciu Koca ze stanowiska szefa OZN-u. Komunikat Informacyjny nr 17 z 16 lutego 1938 roku stwierdzał: „Rydz łącznie z Kasprzyckim dążą do podjęcia w czasie możliwie najbliższym zamachu stanu. Rzekome ugięcie się Rydza wobec Mościckiego ma mu to zadanie ułatwić. Stąd są nawet próby kompromisu, przy którym Kasprzycki, po odejściu Sławoja, miałby zostać premierem. To ułatwiłoby w dużym stopniu zamach Rydzowi”.

Istnienie przygotowań do „nocy św. Bartłomieja” poddaje w wątpliwość Jacek M. Majchrowski. Opierając się na relacjach Karola Popielą i Jerzego Rutkowskiego stwierdza, że zamach był prowokacją mającą wyeliminować Koca z areny politycznej oraz doprowadzić do zaostrzenia walki na linii Mościcki-Śmigły. W celu tym ułożono listę proskrypcyjną, na której umieszczono nazwiska kilkuset działaczy z różnych środowisk politycznych. Listę tę miano następnie przesłać kilku osobom, które się na niej znajdowały z adnotacją, iż została przechwycona. Cała akcja miała być przygotowana przez lewicę sanacyjną.

Z nieco innego powodu podważa tezę o prawdziwości przygotowań do „nocy św. Bartłomieja” Andrzej Ajnenkiel. Wykorzystuje on fakt, że w gabinecie Władysława Sikorskiego utworzonym we Francji w okresie od 9 października do 9 grudnia 1939 roku funkcję ministra skarbu pełnił Adam Koc. W związku z tym stwierdza: „Trudno chyba sobie wyobrazić, by włączono do rządu człowieka, który przed niespełna dwoma laty montował plan zlikwidowania kilku tysięcy osób, w tym swoich aktualnych kolegów z rządu emigracyjnego”.

Nie przesądzając o prawdziwości którejkolwiek z podanych wersji, przedstawić warto także stosunek samych bepistów do sprawy „nocy św. Bartłomieja”. Oficjalna wypowiedź Piaseckiego na ten temat nie jest znana *[J. Rutkowski twierdzi, że Piasecki w rozmowach prywatnych zaprzeczał istnieniu przygotowań do „krwawego kwadransa”, ale z drugiej strony nie zgadzał się na oficjalne dementi w tej sprawie. Takie stanowisko utrzymał aż do śmierci. Zdaniem J. Rutkowskiego wynikało to z ambicji Piaseckiego „który był dumny z tego, że ktoś mógł go podejrzewać o przygotowanie list proskrypcyjnych”. Ponadto J. Rutkowski uważając „noc św. Bartłomieja” za prowokację, stwierdził jednak: „Nie mogę dać słowa, że Piasecki nie rozmawiał z nikim w sprawie nocy św. Bartłomieja. Natomiast na pewno nie miał z tym nic wspólnego Związek Młodej Polski”.], ale Falanga kilkakrotnie kategorycznie zaprzeczała udziałowi RNR-u w przygotowaniach. Znamiennym jest także fakt, że nawet po latach działacze RNR-u kategorycznie zaprzeczali przygotowaniom do „krwawego kwadransa”. Oczywiście do takich oświadczeń należy podchodzić z dużą dozą sceptycyzmu. W samej bowiem Falandze z tego okresu znaleźć można artykuły sugerujące, iż RNR przygotowuje się do jakiejś akcji o decydującym znaczeniu. Przykładowo można w skrócie przeanalizować dwa artykuły Wojciecha Kwasieborskiego – najbliższego wówczas współpracownika Piaseckiego. Pierwszy z nich jest prawie w całości poświęcony przedstawieniu znaczenia Bolesława Piaseckiego dla całego Ruchu Narodowo-Radykalnego: „[…] nasz stosunek do Bolesława Piaseckiego opiera się na pełnym, głębokim zrozumieniu prawdy, że On najlepiej, najmądrzej prowadzi RNR do zwycięstwa. Związek między RNR i jego przywódcą jest związkiem nierozerwalnym. Wskutek tego ci wszyscy, którzy by kiedykolwiek pragnęli iść razem z nami, winni zrozumieć, że droga do naszych szeregów wiedzie przede wszystkim przez uznanie przywództwa Bolesława Piaseckiego w RNR, uznanie całkowite i bez zastrzeżeń”. Tekst ten stanowi wyraźną próbę umocnienia osobistej pozycji Piaseckiego wewnątrz Ruchu oraz podkreślenia znaczenia dyscypliny organizacyjnej wobec nadchodzącego „Przełomu”. Drugi artykuł Kwasieborskiego nosi znamienny tytuł „Polska stoi w przededniu Przełomu”. Po wzięciu w obronę Koca, który „zadarł z podziemną mafią”, autor stwierdza: „Ruch Narodowo-Radykalny stał się celem, ku któremu posuwają się nieustannie i ze wszystkich stron siły fołksfrontu. Ale i dziś nie będziemy czekać na chwilę, w której przeciwnik zakończy swe przygotowawcze manewry. Uprzedzimy jego atak [sic]. […] Polska stoi w przededniu Przełomu. Świadomość tego faktu stała się obecnie głównym motywem taktyki naczelnego zespołu kierowników Rewolucji – Ruchu Narodowo-Radykalnego”.

Pierwszym sygnałem, że harmonijna dotąd współpraca ONR-Falangi z OZN-em zbliża się ku końcowi, był wywiad Koca dla Gazety Polskiej udzielony 27 października 1937 roku. Koc, bez wątpienia pozostający pod silnym wpływem Piaseckiego, naciskany jednak z wielu stron, zmuszony był oświadczyć, iż: „Nie istnieje żaden związek między OZN a Falangą”, oraz, co ważniejsze, że Związek Młodej Polski nie ma charakteru nadrzędnego względem innych organizacji młodzieży sanacyjnej. Nie zmieniło to oczywiście jeszcze w niczym istniejącego stanu rzeczy, ale z pewnością nie wróżyło także niczego dobrego na przyszłość. Jakby dla uspokojenia Piaseckiego w tym samym wywiadzie Koc oświadczył, że rezygnuje z formalnego stanowiska kierownika ZMP, przekazując je Rutkowskiemu. Niewątpliwą próbą ustabilizowania sytuacji ze strony Koca było także odwołanie z funkcji szefa sztabu OZN-u płk. Jana Kowalewskiego (który prowadził „krytą” działalność wymierzoną w Rutkowskiego) i zastąpienie go płk. Zygmuntem Wendą. Okazało się jednak, że Wenda, choć był przedstawicielem totalistycznego kierunku powstałego w łonie samej sanacji (tzw. grupy „Zaczynu”), bynajmniej nie pałał sympatią do pokrewnych mu ideowo falangistów.

Natomiast pierwszą poważną stratą, jaką RNR poniósł w wyniku ofensywy grupy „zamkowej” i demokratycznych elementów obozu belwederskiego, było zmuszenie Musioła do ustąpienia ze stanowiska kuratora ZNP. Nastąpiło to 13 listopada 1937 roku. Jego funkcję przejął zaufany człowiek ministra oświaty, Wojciecha Świętosławskiego (jednego z ministrów związanych z Mościckim i grupą zamkową) – Seweryn Maciszewski.

Piasecki uświadomił sobie, że należy przeciwdziałać podkopywaniu pozycji Koca, a tym samym i ONR-Falangi. Jednak sposób, jaki obrał po temu, był kolejnym poważnym błędem. Korzystając z pozwolenia części stojącego za Kocem aparatu państwowego, Piasecki postanowił przeprowadzić legalnie wielką manifestację członków RNR-u. W założeniu miała ona uświadomić przeciwnikom siłę Ruchu, jego zdyscyplinowanie i zdecydowanie, a tym samym zmusić ich do ustępstw. Wydaje się, że Piasecki podjął decyzję organizowania wiecu wskutek błędnej oceny sytuacji panującej wewnątrz obozu sanacyjnego. Nie rozumiał lub nie chciał rozumieć, że z październikowego przesilenia wyszły zwycięsko siły sanacyjnej centrolewicy i publiczna manifestacja falangistów, nasuwająca skojarzenia z wydarzeniami za zachodnią granicą, musiała wywołać skutek przeciwny do zamierzonego.

W niedzielę, 28 listopada 1937 roku, w cyrku Staniewskich przy ulicy Ordynackiej w Warszawie rozpoczął się wielki wiec RNR-u. Zgromadziło się na nim według informacji prasowych od tysiąca do trzech tysięcy osób (liczba ta zależna jest od stopnia niechęci danej gazety do RNR-u). Wiec otworzył Dziarmaga, po nim przemawiał Szpakowski, a następnie Kwasieborski.

W trakcie przemówienia Kwasieborskiego, a po jego ataku na pięcioprzymiotnikowe wybory i w ogóle na wszelkie formy głosowania, z sali padł okrzyk: „Niech żyją pięcioprzymiotnikowe wybory”. Okazało się, iż pochodził on z kilkudziesięcioosobowej grupy bojówkarzy socjalistycznych, którzy przybyli na wiec. Doszło do bijatyki, w której najbardziej ucierpieli znajdujący się w mniejszości przeciwnicy. Do szpitala odwieziono czterech młodych socjalistów, w tym także siedemnastoletniego Janka Krasickiego, późniejszego przewodniczącego komunistycznego Związku Walki Młodych w czasie II wojny światowej. Otrzymał on trzy głębokie rany głowy. Po usunięciu socjalistów wiec kontynuowano. Kwasieborski dokończył swe przemówienie, a po nim głos zabrał Marian Reutt. Wreszcie na koniec na mównicę wszedł, w otoczeniu dwóch „adiutantów”, sam Bolesław Piasecki. Swoje przemówienie poświęcił „czynnikom siły Ruchu Narodowo-Radykalnego”.

Pierwszym z nich jest „program Wielkiej Polski”. Powtarzając znane już założenia doktrynalne, uczynił Piasecki interesującą dygresję na temat totalizmu: „Przeciwnicy nasi nazywają nas totalistami – czynią to przez płytkość, bo nas nie rozumieją, czynią tak świadomie, licząc, że totalizm jest podobno w Polsce niepopularny. Totalizm to pojęcie bardzo ogólne – totalizmem jest faszyzm, jest hitleryzm i bolszewizm, totalistyczny jest wreszcie ustrój Kościoła katolickiego. Totalizm może być zły i dobry. Wartość zaś ustroju hierarchicznego państwa zależy od tego, czy potrafi połączyć organizację mas Narodu z życiem organizmu narodowego”.

Jako drugi czynnik „siły RNR” wymienił Piasecki „typ człowieka”. Był to jeden z jego ulubionych tematów. Mówiąc o cechach, jakie winien posiadać „nowy Polak”, dokonał także analizy stanu istniejącego: „Rzeczywistość zaś dzisiejsza wypełniona jest jednostkami, które bądź mają poczucie odpowiedzialności, lecz nie działają, bo każdej akcji się boją, bądź jednostkami, które działają, lecz na własną rękę, nie wiedząc po co i nie myśląc o tym. Stąd polska apatia i warcholstwo jednocześnie”. Tę część wypowiedzi zakończył następującym stwierdzeniem: „My chcemy i będziemy w naszej organizacji nosić mundury! Lecz powiem więcej: my chcemy przede wszystkim Polaków umundurować duchowo. Nie po to, by zgnębić indywidualność jednostki, lecz po to, by dać Polakowi zdrowe warunki rozwoju, by powstał jednolity w Narodzie pion moralno-ideowy”.

Trzecim wreszcie czynnikiem „siły RNR” okazuje się być „świadomość drogi do zwycięstwa”. Na czym ona polega? Piasecki odpowiada porównaniem: „Istnieje w całym obozie narodowym zasadnicza wątpliwość – kogo do chorej Polski wołać należy: lekarza chorób wewnętrznych czy chirurga. A ja mówię: wezwiemy chirurga! Trzeba zło, głupotę, materializm, błędy ustroju, wyzysk – rozbić cięciem. […] W galaretowatą masę tę należy uderzyć bezwzględnie i szybko, uderzyć programem i siłą. Wtedy powstanie wstrząs, otworzą się źródła energii narodowej, powstanie Przełom”.

Przemówienie zakończył Piasecki charakterystyczną pogróżką: „[…] tam, gdzie będzie zła wola, tam nie zawahamy się uderzyć i uderzenie będzie skuteczne”.

Po zakończeniu wiecu doszło ponownie do starć z socjalistami, ale nie przybrały one większych rozmiarów dzięki interwencji dużych sił policyjnych.

Zarówno treść przemówień, jak i wystrój wnętrza cyrku: białe dłonie z mieczami na zielonym tle, olbrzymie hasło: „Życie i śmierć dla Narodu”, wreszcie wzniesione w faszystowskim pozdrowieniu ręce, jak pisze Micewski, „wzbudziły przerażenie wśród inteligentniejszej części piłsudczyków”. Sam Rydz-Śmigły doszedł do wniosku, że współpracę z ONR-Falangą należy przerwać lub przynajmniej znacznie ograniczyć. Próbował wraz z Bogusławem Miedzińskim przekonać do tego Koca. Ten jednak upierał się przy utrzymaniu współpracy z tym, w którego towarzystwie czuł się, „jakby znowu był w Legionach”. Siła osobistego wpływu Bolesława Piaseckiego na Koca była olbrzymia. W końcu Rydzowi nie pozostało nic innego, jak zmusić Koca do rezygnacji. 10 stycznia 1938 roku Adam Koc ustąpił ze stanowiska szefa OZN-u „ze względu na zły stan zdrowia”. Jego stanowisko objął gen. Stanisław Skwarczyński, dotychczasowy dowódca I Dywizji Legionowej Wojska Polskiego stacjonującej w Wilnie. Formalnie nic się nie zmieniło – nadal istniał Związek Młodej Polski, którym kierował Rutkowski i inni ludzie Piaseckiego, ale faktycznie był to już koniec układu z sanacją i jednocześnie wielka klęska Piaseckiego, klęska osobista. Oficjalne zerwanie współpracy było już tylko kwestią czasu.

(…)

O planach krwawego przewrotu OZON-u i RNR FALANGA popularnie zwanego – ” Krwawym Kwadransem”

CYTAT – ” I. Noc długich noży po polsku?

Dla Polski nie mniej burzliwy okazał się rok 1937. Dokonano wówczas zamachów na życie kilku polityków; na ulicach notorycznie dochodziło do zbrojnych starć organizacji bojowych poszczególnych partii. Odczuwalnie narastał antagonizm pomiędzy rządzącymi piłsudczykami a ugrupowaniami opozycji, a także pomiędzy przeciwnymi frakcjami w łonie samego obozu rządowego. W sierpniu Stronnictwo Ludowe zorganizowało masowy antyrządowy strajk wsi, który doprowadził rzecz jasna do walk jego uczestników z policją. Ofiarą przemocy ze strony partyjnych milicji SL padli natomiast chłopi niechcący podporządkować się wezwaniu do strajku. W rezultacie walk ludowców z policją śmierć poniosło czterdzieści jeden osób. Wcześniejsze, kwietniowe obchody bitwy pod Racławicami przyniosły dwie ofiary śmiertelne podobnych starć. W takiej oto napiętej, konfrontacyjnej atmosferze kraj obiegła naraz wieść o szykowanej przez niektórych przywódców sanacji „nocy św. Bartłomieja”. Błyskawicznie szerząca się plotka głosiła, że naczelny dowódca Wojska Polskiego marszałek Edward Rydz-Śmigły z pomocą swego najbliższego współpracownika płk Adama Koca przygotowuje zamach stanu, chcąc ustanowić tą drogą autokratyczną dyktaturę. Puczowi towarzyszyć miała eksterminacja do kilku tysięcy przeciwników politycznych – działaczy opozycji i sanacyjnej lewicy. W obieg poszły listy proskrypcyjne z konkretnymi nazwiskami celów. Rolę szwadronów śmierci, obok specjalnie wydzielonych grup wojskowych, spełnić miał najbardziej skrajny odłam obozu narodowego: Ruch Narodowo-Radykalny (tzw. ONR-Falanga), kierowany przez Bolesława Piaseckiego (1915-1979), polityka młodego (miał wówczas zaledwie dwadzieścia dwa lata), a przy tym niezwykle ambitnego i charyzmatycznego. Sprawa odbiła się echem poza granicami kraju – o „nocy św. Bartłomieja” pisała prasa francuska, brytyjska i niemiecka. Rzekomi zamachowcy zostali zmuszeni do publicznego zdementowania oskarżeń. Argumentowali, że pogłoski o „krwawym kwadransie” celowo rozpuściła lewica w celu skompromitowania i podzielenia obozu rządowego. Czy tak było w istocie ? kto mówił prawdę o tamtych wydarzeniach ? I o jakich wydarzeniach ?

II. Heroldowie Przełomu

Odkąd jako szesnastolatek rozpoczął karierę polityczną (w Oddziale Akademickim Obozu Wielkiej Polski), Piaseckiemu przyświecało pragnienie wywołania w polskim narodzie i państwie fundamentalnej, jakościowej przemiany nazwanej przez niego Przełomem. Zalążki tej koncepcji widać już w jego pierwszych artykułach na łamach studenckiego pisma OWP „Akademik Polski”, gdzie wzywał młodych narodowców do przypuszczenia „ataku ideowego” na rodaków.
W artykule Nasz atak na społeczeństwo z 1932 r. pisał m.in.: „A uzasadnienie celowości takiego ataku jest bardzo proste: w działalności społecznej nie wystarcza mieć słuszność, ale także trzeba mieć siłę na jej poparcie, bo jak nas życie uczy, rządzie ten, kto ma siłę. Siłę zaś można zdobyć jedynie przez atak, a to dla dwóch powodów:
1) atakując hartujemy i wyrabiamy dotychczas posiadane siły;
2) jedynie atakiem można powiększyć istotnie swój stan posiadania i zwiększyć przez to posiadaną siłę nowymi wartościami.” Planowany przezeń „atak ideowy” oznaczał zatem działanie w celu zasadniczego przeobrażenia postaw Polaków oraz, jak się wydaje, pociągał za sobą konieczność użycia siły do zdobycia władzy.

Kilka lat później, w 1937 r., Piasecki jako Kierownik Główny Ruchu Narodowo-Radykalnego redagował najważniejszy dokument programowy swego ugrupowania: Zasady programu narodowo-radykalnego. „Zielony program” (jak potocznie nazywano tę broszurę od koloru okładki) zaczyna się zdaniem: „Polska stoi w przededniu przełomu.” Jedyny jego punkt (28) poświęcony metodom działania Ruchu brzmi: „Przez przełom narodowy – do Wielkiej Polski. Do przełomu narodowego – przez wolę i ofiarę młodego pokolenia.” Ta lakoniczna formuła wygląda nader zagadkowo, zwłaszcza w odniesieniu do kierunku politycznego, dzięki swej nieszablonowej taktyce zdążył już okryć się ponurą sławą. W istocie pod enigmatycznymi sformułowaniami punktu 28 kryła się – według jednego z czołowych działaczy RNR Jerzego Hagmajera – „Koncepcja ‘przełomu’, będąca kryptonimem rewolucji narodowo-radykalnej, zdobycia władzy siłą i przekształcenia Polski w państwo sprawiedliwości społecznej (…).”
Jego świadectwo potwierdza artykuł Piaseckiego „Nowe wartości” opublikowany w „Akademiku Polskim” jeszcze w 1934 r.: „(…) wyjście z kryzysu obecnego i osiągnięcie szczęścia Narodu da się pomyśleć jedynie jako być może brutalna, ale twórcza rewolucja, burząca ustrój liberalny i wprowadzająca zasady solidaryzmu narodowego.” Jedyny sposób urzeczywistnienia Przełomu widział zatem Kierownik Główny w bezwzględnej walce, nie tylko ideowo-politycznej, ale i fizycznej – w zbrojnym przewrocie. „My mamy fanatyczną wolę i wiarę stworzenia rzeczywistości Przełomu i rzeczywistości Wielkiej Polski, a to, że idziemy przeciw prądom jest dla nas nieistotne, bo posiadamy zdolność psychiczną walki i uderzenia.” – mówił w 1937 r.

Za winowajców ogólnego kryzysu politycznego i społecznego oraz główną przeszkodę na drodze do Wielkiej Polski uważał Piasecki tak zwany przez siebie „fołksfront”: połączone ze sobą różnorakimi więzami siły lewicy, począwszy od lewicowo-liberalnych kręgów masońskiej proweniencji, poprzez sanacyjnych „naprawiaczy” (o nich dalej) i rozmaite odcienie socjalistów, aż po komunistów typu sowieckiego – agenturę Stalina w Polsce.
Przywódca RNR jasno określał metody, jakie powinno się przyjąć wobec nich: „(…) każdą siłę, która w zetknięciu z ideą Przełomu zachowuje się wrogo należy zniszczyć bezwzględnie i zupełnie.” Podsumowując, hasło Przełomu, głoszone przez Piaseckiego od początku jego działalności publicznej, oznaczało zdobycie władzy siłą, drogą zbrojnego zamachu stanu, połączonego z fizyczną likwidacją środowisk pracujących na szkodę Polski oraz zainicjowaniem przemian społecznych i politycznych, które wyzwolą i spożytkują marnotrawioną dotąd energię narodu. „Istnieje w całym obozie narodowym zasadnicza wątpliwość – kogo do chorej Polski wołać należy: lekarza chorób wewnętrznych czy chirurga. A ja mówię: wezwiemy chirurga ! Trzeba zło, głupotę, materializm, błędy ustroju, wyzysk – rozbić cięciem. (…) W galaretowatą masę tę należy uderzyć bezwzględnie i szybko, uderzyć programem i siłą. Wtedy powstanie wstrząs, otworzą się źródła energii narodowej, powstanie Przełom.” – słowa te wygłosił Piasecki na wielkim wiecu ONR-Falangi w warszawski cyrku Staniewskich pod koniec listopada 1937 r. Biorąc pod uwagę, że dowodzony przezeń Ruch już od pewnego czasu współpracował wtedy z częścią obozu rządowego, te bojowe deklaracje mogły wywołać dziwne wrażenie – na przykład potwierdzać wcześniejsze plotki o przygotowywanej w tajemnicy „nocy św. Bartłomieja”. Jak jednak doszło do nawiązania przez RNR współpracy z piłsudczykami, choć oenerowska prasa jawnie zaliczała tych ostatnich do wrogów narodu ?

III. Marsz ku władzy.

Pod koniec lutego 1937 r. powstał Obóz Zjednoczenia Narodowego – nowa organizacja sanacyjna, mająca za zadanie skupić rozmaite kierunki polityczne, w tym dotychczasową opozycję, wokół armii, jej wodza i rządu. Na czele tak zwanego potocznie „Ozonu” stanął oddelegowany do tego celu przez marszałka Rydza płk Adam Koc, autor ogłoszonej 21 lutego Deklaracji ideowo-politycznej OZN. Jak wspominał najsłynniejszy konserwatysta II RP Stanisław Cat-Mackiewicz (1896-1966), „Pisana stylem ciężkim, zawiera treść nader umiarkowaną; pod względem społecznym zbliżona jest do deklaracji programowych stronnictwa zachowawczego, pod względem narodowym jest zdecydowanie nacjonalistyczna: akceptuje bez zastrzeżeń całą ideologię Dmowskiego.” Treść deklaracji była z pewnością konsultowana z rzeczywistym przywódca „Ozonu” i odzwierciedlała jego poglądy: „Śmigły-Rydz nie był mniej prawicowy pod względem społecznym od Sławka, był natomiast zdecydowanym nacjonalistą.”

Ideowe oblicze obozu wyjaśnia, dlaczego jego powstanie negatywnie – czy wręcz wrogo – przyjęły lewicowe, liberalne czy demokratyczne nurty w łonie sanacji, powiązane luźniej lub ściślej z tzw. „grupą zamkową”, skupioną wokół prezydenta Ignacego Mościckiego. Szczególnie niechętną wobec „Ozonu” postawę zajęła lewica legionowa – tzw. „naprawiacze” – oraz sanacyjne organizacje młodzieżowe: Związek Polskiej Młodzieży demokratycznej i Legion Młodych. Ten ostatni nie bezpodstawnie oskarżano o kryptokomunizm. (Do jego działaczy należeli m.in. Wincenty Rzymowski i Stefan Żółkiewski – przyszli dygnitarze w komunistycznym państwie. ). W takiej sytuacji kierownictwo „Ozonu” postanowiło powołać własną młodzieżówkę, lecz potrzebowało do tego celu młodzieży zdyscyplinowanej, energicznej i ideowej – a tej nie brakowało w Ruchu Narodowo-Radykalnym. Nawiązano zatem wstępny kontakt z Bolesławem Piaseckim, pomimo iż jego Ruch od 1934 r. działał nielegalnie.

Piasecki ze swej strony potraktował ofertę współpracy z obozem rządowym jako możliwość rozpoczęcia nowego etapu walki o władzę. W 1934 r., kiedy więziono go w obozie w Berezie Kartuskiej, sformułował strategię przejęcia władzy, obliczoną na następne dwanaście lat. Jak wspominał Wojciech Wasiutyński (1910-1994), współpracownik Piaseckiego i najzdolniejszy publicysta ONR, „Plan polegał na polegał na opanowaniu wszystkich ośrodków młodych od Stronnictwa Narodowego, po Strzelca i Wici i oblężeniu sanacji. Nie wiem, w jakim stopniu wierzył w swój plan, ale w każdym razie był jedynym opozycjonistą polskim, który miał plan polityczny.” Piasecki zamierzał do 1947 r. zawładnąć polskim życiem politycznym, przejmując stopniowo kontrolę nad kolejnymi ugrupowaniami. Dokonać tego mieli emisariusze RNR, wysyłani do poszczególnych organizacji („Strzelca”, Sekcji Młodych Stronnictwa Narodowego, Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici” etc.), aby przeniknąć do ich struktur i przejąć w nich władzę. Cat-Mackiewicz lapidarnie scharakteryzował istotę planu: „(…) Bolesław Piasecki, człowiek dwudziestopięcioletni [w rzeczywistości jeszcze młodszy – A.D.], także były więzień Berezy, który zaczął stosować taktykę podobną do tej, jaką się zwykle przypisuje masonerii. Wysyłał swoich ludzi do różnych obozów politycznych, nie tracąc z nimi kontaktu i pozostając ich szefem.”

Falangiści rzeczywiście posługiwali się metodami infiltracyjnymi, m.in. opanowali od wewnątrz warszawskie, a następnie krakowskie i radomskie struktury Narodowej Partii Robotniczej. „Jawną organizacją Falangi stała się w tym czasie Narodowa Partia Robotnicza (NPR). Opanowano bardzo słabo działający oddział warszawski tej organizacji i kiedy powstało Stronnictwo Pracy, ten oddział nie uznał fuzji i zachował dawną nazwę oraz lokal.” – opisywał tamtą operację Wasiutyński. Piasecki uzasadniał „plan penetracyjny” w artykule „Siła idei przełomu” na łamach tygodnika „Falanga” – głównego organu prasowego RNR – następująco: „Wielki ruch treściowy, ruch Przełomu Narodowego, uważa za rzecz całkiem naturalną i celową, że idee jego przenikają szeroki wachlarz grup politycznych podziału starej epoki. My podzielimy Polskę na dwa tylko obozy: za i przeciw Przełomowi i między tymi obozami wywołamy walkę, zwycięską dla idei Przełomu. Naturalność pojmowania naszych idei przez wszystkie polskie kierunki polityczne wynika z potęgi, prawdy i harmonii naszego poglądu na świat, z jego przełomowego, zgodnego z duchem czasów Nawych, stanowiska.” Po latach, już w komunistycznej Polsce, potwierdzał swoje ówczesne zamiary. W artykule z 1949 r., skonfiskowanym wtedy przez cenzurę i opublikowanym dopiero w 1993 r., pisał: „Doszliśmy do 5 tysięcy ludzi zorganizowanych quasi konspiracyjnie w policyjnym państwie sanacyjnym. Nie mieliśmy pieniędzy na dalszą akcję bojową w kierunku rewolucji narodowo-radykalnej, przez co organizacja stawała się coraz bardziej jawną i straciła dynamikę. Zaczął się kryzys, aresztowania, procesy. Ludzie nasi zaczęli się rozpływać. Wtedy powstała koncepcja rozbicia sanacji. Sanacja w r. 1937 nie wydawała się grupą jednolitą. Wyraźnie można było wytypować część lewicującą i część prawicową. Rzecz została przeprowadzona i kierownictwo organizacji młodzieżowej w OZON-ie zostało powierzone mniej głośnym ludziom odkomenderowanym z ‘Falangi’.”

Obok pragmatycznych motywacji obu stron nie można pominąć ideowych zbieżności pomiędzy nimi. Wbrew pozorom, koncepcje polityczne prawego, skrajnego skrzydła obozu narodowego i prawicy piłsudczykowskiej miały wiele wspólnego. Rafał Matyja w pracy pt. Wizje mocarstwowości Polski w programach młodego pokolenia prawicy w ostatnich latach II Rzeczypospolitej (Warszawa 1992) zauważył, że narodowi radykałowie dokonali „(…) nieskomplikowanej operacji uzupełniając maksymalistyczny program narodowców najśmielszymi postulatami piłsudczyków.” Z drugiej strony wewnątrz sanacji istniały środowiska opowiadające się za totalizmem typu wodzowskiego. „Taką grupą byli ludzie z ‘Zaczynu’, dwutygodnika, który zaczął wychodzić poszukując ideologii. Ogłaszano tam niezdarne stylistycznie i mętne artykuły o tendencjach totalistycznych, a ich autorowie podpisywali się nie nazwiskami, lecz numerkami, jak 201 lub 14. ‘Zaczyn’ była to grupa filozofów i oficerów, która zaczęła robić z Rydza fetysza i bóstwo, co widać mu odpowiadało.”
Poza młodymi, kierunki ideowe tego rodzaju znajdowały sympatyków także wśród niektórych piłsudczyków średniego i starego pokolenia – na czele z Adamem Kocem. „Koc odbył przed i po swojej deklaracji szereg konferencji z Carem [Stanisławem C., marszałkiem sejmu – A.D.], żądając przekształcenia parlamentu na parlament monopartyjny na wzór parlamentu Mussoliniego lub Hitlera.” (Dla dopełnienia politycznej charakterystyki Koca, można do jego portretu dodać następujący fakt: „(…) były podsekretarz stanu w ministerstwie skarbu, który aczkolwiek sprawami finansowymi zaczął się w życiu zajmować późno, przejął się jednak zasadami klasyczno-liberalnej gospodarki i został zdecydowanym przeciwnikiem ministra Kwiatkowskiego, jego programu i jego osoby.” ). Co warto zaznaczyć, młoda prawica miała odmienny niż starzy endecy i sanatorzy stosunek do dawnych sporów politycznych, na przykład młodzi nie żywili (a w każdym razie nie w takim stopniu, jak ich poprzednicy) uprzedzeń do postaci Józefa Piłsudskiego. „Przez 9 lat mieliśmy jaki taki porządek. Dlaczego ? Bo rządził Piłsudski, to znaczy człowiek, który chciał, umiał i mógł wykonywać swoją wolę.” – wspominało w 1937 r.
Pierwszego Marszałka Polski narodowe pismo „Głos Monarchisty”. Pierwszy przywódca Obozu Narodowo-Radykalnego (w dwumiesięcznym okresie jego legalnej działalności w 1934 r.) Jan Mosdorf (1904-1943) w programowej książce Wczoraj i jutro z 1938 r. bronił zasług Piłsudskiego przed oskarżeniami rzucanymi przez starą endecję. W 1932 r. grupa działaczy Obozu Wielkiej Polski – Jerzy Drobnik (1894-1974), Klaudiusz Hrabyk (1902-1989), Ryszard Piestrzyński (1902-1962), Zdzisław Stahl (1901-1987), Jan Zdzitowiecki (1897-1975) – dokonała secesji z OWP, tworząc Związek Młodych Narodowców, który w 1936 r. zmienił nazwę na Ruch Narodowo-Państwowy i podjął oficjalną współpracę z obozem rządowym. Wśród wspólnych akcji politycznych młodej prawicy zwraca uwagę zawiązanie z inicjatywy Bolesława Piaseckiego 1 listopada 1936 r. Komitetu Prasy Młodych, zwanego też Frontem Pism. W wiecu założycielskim w warszawskiej filharmonii wzięły podobno udział trzy tysiące osób, w tym przedstawiciele redakcji: piłsudczykowsko-nacjonalistycznych Merkuryusza Polskiego Ordynaryjnego i Jutra Pracy, oenerowskich Falangi, Awangardy Państwa Narodowego, Ruchu Młodych, Głosu, Pax, Nowego Ładu, ABC, Jutra, sanacyjnego Zetu, konserwatywnego Buntu Młodych (późniejszej Polityki), narodowego Prosto z Mostu, konserwatywno-monarchistycznego Słowa, finansowanego przez wojskowy kontrwywiad Biuletynu Polsko-Ukraińskiego, chrześcijańskich Pro Christo i Przeglądu Katolickiego. (Po zakończeniu wiecu bojowcy RNR wybili szyby w siedzibach znanych lewicowych gazet, m.in. Wiadomości Literackich i Płomyka.).

Szczegóły zawarcia tzw. układu Piasecki-Koc pozostają nieznane. Wiadomo tyle, że nastąpiło to pomiędzy latem 1936 r. a wiosną 1937 r. – być może nawet przed utworzeniem „Ozonu”. Ze strony sanacyjnej negocjacje prowadził płk Jan Kowalewski, szef sztabu OZN, a po nim wiceminister spraw wojskowych Janusz Głuchowski. W zamian za współpracę Piasecki zażądał oddania jego ludziom kierownictwa przyszłej organizacji młodzieżowej „Ozonu”. Koc wyraził zgodę pod warunkiem, że szefem młodzieżówki zostanie osoba nie należąca formalnie do RNR. Piasecki wytypował na to stanowisko Jerzego Rutkowskiego, byłego członka Oddziału Akademickiego ONR. Oficjalnie jednak na czele młodzieżowej przybudówki „Ozonu”, która przyjęła nazwę Związku Młodej Polski, stanął sam Koc, zaś Rutkowski został jego zastępcą. Pod względem programowym i organizacyjnym młodzieżówka OZN nie różniła się właściwie od ONR-Falangi. Cała jej kadra składała się z falangistów.
Kiedy Rutkowski w czerwcu 1937 r. wygłaszał w radiu ideową deklarację Związku, padły znajome słowa: „Ideą naczelną Związku Młodej Polski jest dokonanie przełomu narodowego.” ZMP miał budowę paramilitarną, ściśle hierarchiczną, opartą na zasadach posłuszeństwa rozkazom i odgórnego mianowania na wszystkie stanowiska. W ramach formacji jego członkowie poznawali „zielony program” i inne publikacje RNR. Posiadał również właściwą organizację bojową – Drużyny Obronne, które przechodziły trening w zakresie strzelectwa, boksu i judo. Przypominało to lżejszą wersję szkolenia działaczy RNR; jak wyglądało to ostatnie, dowiedzieć się można ze wspomnień anonimowego falangisty: „Kursy odbywały się w majątkach, w małych grupach po 10-12 osób, gdzie naturalnie uczono nas obchodzenia się z bronią palną, materiałami wybuchowymi itd. To jednak nie wszystko: co najmniej połowę czasu poświęcano na wykłady ideowe o komunizmie, o przyszłości Polski, o planach budowy nowej narodowej Polski socjalnie sprawiedliwej, opartej o katolicyzm. Dużo czasu poświęcano na analizę psychologii aktów terroru, mówiono o wyższości moralnej nad przeciwnikiem, o znaczeniu osobistej odwagi i elementu zaskoczenia. Po każdym takim kursie była zawsze akcja (…). W poszczególnych grupach bojowych nigdy nie było więcej aniżeli 10 osób. Znaliśmy tylko naszego kierownika. Bardzo rzadko używano tej samej grupy do następnej akcji.”

„Mieliśmy więc obóz rządowy powstający dla obrony rządu i zapoczątkowany przez członków organizacji nielegalnej, którzy się do tego głośno przyznawali.” – komentował z przekąsem Cat-Mackiewicz. Koc był zafascynowany żelazną dyscypliną i wybuchową energią narodowych radykałów; miał nawet powiedzieć, że czuje się wśród nich „jakby znowu był w legionach.”

IV. Zwiastuny burzy.

Rozwój Obozu Zjednoczenia Narodowego budził coraz większą wrogość niechętnych mu od początku grup w obozie rządowym. Sanacja nigdy nie stanowiła monolitu, ale latem i wczesną jesienią 1937 r. tarcia między jej lewym i prawym skrzydłem zaczęły nabierać niepokojącej ostrości. W lipcu próbowano dokonać zamachu bombowego na Adama Koca; bomba rozerwała jednak samego zamachowca. Nie ustalono, kim byli jego mocodawcy, ani czy w ogóle istnieli. „Przestępca wykryty nie został, zdaje się, że zamach zorganizowały lewicowe koła legionowe.” – spekulował Cat-Mackiewicz. Zupełnie inaczej wyjaśniał ten incydent Władysław Pobóg-Malinowski: „Ustalono, że zamachowiec pochodził z Różopola w pow. krotoszyńskim i że bombę skonstruował mu tam lokalny ślusarz; mętne zeznania tego ślusarza obciążyły paru działaczy ludowych (m.in. Banaczyka); dalsze – nieuchwytne – ślady szły jakoby w kierunku St. Mikołajczyka w Wielkopolsce i prof. Kota w Krakowie. Był to najprawdopodobniej głupi wybryk podrzędnych czynników z peryferii ruchu ludowego. Stronnictwo Ludowe nigdy nie stosowało takich metod w walce politycznej.” (Autor myli się w ostatnim zdaniu. Stronnictwo Ludowe dysponowało własną umundurowaną organizacją paramilitarną „Siew”, a podczas strajku chłopskiego w 1937 r. zastosowało metody jednoznacznie terrorystyczne: jego milicje biły opornych chłopów, niszczyły ich zasiewy, maszyny rolnicze, zabijały zwierzęta gospodarskie. ). Z kolei współczesny historyk Andrzej Ajnenkiel pisze: „Przy zamachowcu, który zginął w wyniku przedwczesnego wybuchu bomby znaleziono dokumenty mające wskazywać na jego rzekome powiązania z Frontem Morges. W rezultacie aresztowano kilku wojskowych hallerczyków oraz działaczy SL. Mówiono o zamiarze aresztowania gen. Sikorskiego.” Jeżeli nawet zamach inspirowały czynniki polityczne, inicjatywa wyszła z kręgu opozycji antyrządowej. Cat mylił się zatem, przypisując ją lewicy sanacyjnej. Nie zmienia to faktu, że w ówczesnej sytuacji politycznej przywódcy „Ozonu” mogli wyciągnąć identyczny jak on wniosek.

Wrzesień 1937 r. przyniósł sprawę Związku Nauczycielstwa Polskiego. W organizacji tej zdecydowanie dominowała lewica, i to o zabarwieniu komunistycznym. Po raz pierwszy zwróciło to uwagę opinii publicznej jeszcze w marcu 1936 r., kiedy pismo ZNP Płomyk z inicjatywy działaczki Związku Wandy Wasilewskiej wydało numer tematyczny poświęcony „radosnemu i szczęśliwemu” życiu dzieci i młodzieży w Związku Sowieckim. Dyrektor departamentu policji Henryk Kawecki nakazał konfiskatę nakładu. Po nawiązaniu współpracy z „Ozonem” narodowi radykałowie przypomnieli władzom epizod sprzed roku. „Oenerowcy siedzący u Koca uznali incydent za odpowiedni do ataków na leaderów Związku Nauczycielstwa, których uważali za agentów międzynarodowych.” – zauważał Cat (w świetle działalności Wandy Wasilewskiej podczas II wojny światowej i po jej zakończeniu ich oskarżenia wydają się nie bezpodstawne). Pod naciskiem Rydza lub Koca premier gen. Felicjan Sławoj-Składkowski pod koniec września zawiesił Zarząd Główny ZNP. Komisarycznym kuratorem Związku mianował Pawła Musioła – szefa struktur RNR na Śląsku. Prokomunistyczni członkowie Związku z Wasilewską na czele odpowiedzieli strajkiem okupacyjnym w siedzibie ZNP w Warszawie. Musioł tymczasem przystąpił do obsadzania stanowisk w Związku Nauczycielstwa falangistami. Sukces RNR i „Ozonu” okazał się tu nader krótkotrwały, gdyż minister oświaty Wojciech Świętosławski, należący do „grupy zamkowej” prezydenta Mościckiego, już w listopadzie zdołał doprowadzić do dymisji Musioła i zastąpienia go swoim człowiekiem, Sewerynem Maciszewskim. Wydarzenia wrześniowe nie mogły jednak zostać odebrane przez lewicę inaczej, niż jako działania ofensywne przeciwnika.

7 października doszło do burzliwego posiedzenia Rady Gabinetowej (rządu pod przewodnictwem prezydenta). Trwający od pewnego czasu konflikt prawicowych i lewicowych piłsudczyków przybrał na nim otwartą postać. Koc oskarżył przywódcę „naprawiaczy”, wojewodę śląskiego Michała Grażyńskiego, o sabotowanie rozbudowy „Ozonu”. Domagał się likwidacji związków zawodowych i zastąpienia ich korporacjami na wzór autorytarnej Austrii i Portugalii czy też – według innej wersji – rozwiązania partii politycznych oraz unifikacji związków zawodowych i podporządkowania ich szefowi OZN. Miał się chwalić, że ma „dziesiątki tysięcy młodzieży do dyspozycji.” Przeciwstawili się mu ministrowie: Juliusz Poniatowski, Eugeniusz Kwiatkowski i Marian Zyndram-Kościałkowski – uważani za sanacyjnych lewicowców lub liberałów, politycznie zaś przynależni do „grupy zamkowej”. Prezydent stanął po ich stronie, natomiast Rydz wziął w obronę Koca. Posiedzenie nie zakończyło się podjęciem żadnych decyzji. Na kolejnym, kilka dni później, stronnicy naczelnego wodza zażądali od Mościckiego dymisji rządu Sławoja-Składkowskiego i powołania najpóźniej do 19 października nowego gabinetu na czele z dotychczasowym ministrem sprawiedliwości Witoldem Grabowskim, niegdysiejszym prokuratorem w procesie więźniów brzeskich, podejrzewanym o totalistyczne poglądy sympatykiem skrajnej prawicy. Mościcki wykręcił się od rozstrzygnięcia, symulując chorobę.

Sytuację w pierwszej połowie października dodatkowo zaogniły pogłoski o popieranych przez „niektóre czynniki polityczne” przygotowaniach do strajku generalnego, który miał podobno stanowić wstęp do lewicowego przewrotu. Wkrótce przyćmiła je jednak inna sensacja. Gruchnęła wieść, że Rydz, Koc i Piasecki szykują swoim adwersarzom krwawą łaźnię – „noc św. Bartłomieja”.

V. Widmo przewrotu.

Informacje na temat rzekomych planów prawicowego puczu pochodzą właściwie z dwóch tylko pisanych źródeł. Pierwsze to tzw. Listy z domu – korespondencja Sekretariatu Krajowego Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Polski; drugie – jeden z tzw. komunikatów informacyjnych, tzn. materiałów politycznych wydawanych przez opozycyjne środowisko Frontu Morges. Ten ostatni sporządził przypuszczalnie płk Izydor Modelski, działacz chrześcijańsko-socjalistycznego Stronnictwa Pracy i prezes Związku Hallerczyków, znany z nieumiarkowanej wrogości do sanacji jako takiej. Zgodnie z treścią wymienionych dokumentów, scenariusz przewrotu przedstawiał się następująco: Rydz i Koc wyznaczyli do przeprowadzenia operacji wiceministra spraw wewnętrznych Jerzego Paciorkowskiego, zwolennika metod „silnej ręki”, oraz szefa sztabu „Ozonu” płk Zygmunta Wendę, członka wspomnianej już grupy „Zaczynu” zamieszanego w „zaginięcie bez wieści” gen. Włodzimierza Zagórskiego w 1927 r. Rolę szwadronów śmierci wyznaczono bojówkom RNR i oddziałom specjalnie dobranych i zaprzysiężonych wojskowych niższych stopni. Miały one wymordować od razu koło półtora tysiąca osób, zarówno z obozu rządowego, jak i opozycji antyrządowej. Podobną liczbę ludzi planowano stopniowo zgładzić później. Najbardziej znani spośród niewygodnych, w tym prezydent Mościcki i wdowa po Pierwszym Marszałku Aleksandra Piłsudska, trafiliby do więzienia. W tej grupie znaleźliby się także płk Walery Sławek, jeden z najbardziej wpływowych polityków prawicy piłsudczykowskiej i przeciwnik Rydza, oraz inny członek autorytarnej „grupy pułkowników” Aleksander Prystor. Datę rozpoczęcia akcji wyznaczono na noc z 25 na 26 października. Rydz przebywał wtedy z oficjalną wizytą w Bukareszcie, co w razie niepowodzenia automatycznie zapewniłoby mu alibi. Zabrał ze sobą w podróż Piaseckiego, aby i on był kryty.

W połowie października rozeszła się plotka, że falangiści przechodzą przeszkolenie w strzelaniu i rzucaniu granatami w szkole oddziałów szturmowych policji w Golędzinowie. Wydarzenia nabrały tempa. Premier nakazał aresztować około osiemdziesięciu działaczy RNR, których jednak szybko zwolniono. W międzyczasie sanacyjna lewica przystąpiła do kontrakcji. 14 października zawiązano Międzyzwiązkową Komisję Porozumiewawczą Polskich Organizacji Młodzieży jako przeciwwagę dla Związku Młodej Polski. Utworzyły ją cztery organizacje kontrolowane przez „naprawiaczy”: Związek Harcerstwa Polskiego (kierowany przez Michała Grażyńskiego), Związek Strzelecki, Centralny Związek Młodej Wsi i Organizacja Młodzieży pracującej – stąd zwano ją potocznie „Czwórporozumieniem”. 20 października Koca ostro skrytykowali przewodniczący poselskich grup regionalnych. 27 października w wywiadzie dla „Gazety Polskiej” Koc skłamał: Nie istnieje żaden związek między OZN a Falangą.” Oświadczył też, że rezygnuje z kierowania ZMP na rzecz Jerzego Rutkowskiego. Pod koniec miesiąca z Rumunii powrócił Rydz (Piaseckiego ponoć rzeczywiście widziano w jego salonce ), od którego powszechnie oczekiwano wyjaśnień. 30 października na zwołanej przez siebie odprawie delegatów Związku Legionistów naczelny dowódca armii wygłosił mętną, niejasną przemowę: kpił w niej z kolegów „że się boją nocy św. Bartłomieja”, ale i powtarzał, że „stworzył ozon, to jego dzieło, stoi za nim, musi, co zamierzył wykonać, prze niczym się nie cofnie.” Przy czym, jak mi się wydaje, w drugim z powyższych fragmentów wypowiedzi zadeklarował gotowość obrony sformowanego przez siebie OZN i jego idei przewodnich przed atakami przeciwników, a nie – jak interpretowali te słowa niektórzy – przyznał się półgębkiem do imputowanych mu czynów. Przemówienie Rydza bynajmniej nie oczyściło atmosfery. Zaraz po nim dwadzieścia pięć organizacji legionowo-peowiackich demonstrowało u Koca, wyrażając „wątpliwości dotyczące linii politycznej OZN, z zwłaszcza odcinka młodzieżowego”. Plotki o zamachu stanu nie przestały krążyć od razu – powracały jeszcze nawet w lutym 1938 r.

Afera „nocy św. Bartłomieja” zakończyła się polityczną porażką przywódców „Ozonu” i ich sojusznika Bolesława Piaseckiego. Jak już wspomniano, począwszy od listopada 1937 r. pousuwano ludzi RNR ze Związku Nauczycielstwa Polskiego. W wyniku nacisków prezydenta i „grupy zamkowej” na Rydza Adam Koc w styczniu 1938 r. zrezygnował z kierowania „Ozonem”, oficjalnie – jak to często bywa – „ze względu na zły stan zdrowia”. Jego następcą został człowiek, który w przeciwieństwie do niego dla nikogo nie mógł być niewygodny. „Szefem obozu tworzonego przez pułkownika Koca zostaje generał Stanisław Skwarczyński, którego kwalifikacje polegają na tym, że jest bratem nie żyjącego już wtedy Adama Skwarczyńskiego, człowieka bardzo uczciwego, przyzwoitego i sympatycznego, uchodzącego w kołach legionowo-lewicowych za filozofa i proroka, pisującego dość mętne wskazania ideowe. Skwarczyński odbiera OZON-owi jakąkolwiek fizjonomię polityczną. OZON staje się organizacją oportunizmu politycznego.”– kończy Cat opis historii Obozu Zjednoczenia Narodowego. Nowy lider „Ozonu” od początku był przeciwny współpracy z RNR. W wyniku konfliktu z gen. Skwarczyńskim Jerzy Rutkowski i inni falangiści wystąpili z Obozu, a Związek Młodej Polski rozwiązano. Zastąpiła go Służba Młodych OZN.

VI. Wymysł propagandy?

Szkic wydarzeń 1937 r. powinna zamknąć odpowiedź na pytanie, czy faktycznie przygotowywano wówczas zamach stanu. Aby móc jej udzielić, w pierwszej kolejności należy ocenić wiarygodność relacji opisujących scenariusz „nocy św. Bartłomieja”. Co do „komunikatu” Modelskiego, wydaje się ona, delikatnie mówiąc, wątpliwa. Skąd ten działacz opozycji miałby znać ściśle poufne plany wąskiego kręgu sanacyjnych polityków, ukrywane przez nich nie tylko przed opinią publiczną, ale i przed całą resztą obozu rządowego ? Należy przy tym pamiętać o niewątpliwej wrogości Modelskiego do piłsudczyków, podważającej jego obiektywizm w dotyczących ich kwestiach. Uwagi te stosują się w jeszcze większym stopniu do korespondencji działającej nielegalnie i konspiracyjnie Komunistycznej Partii Polski – zwalczanej przez państwowe służby agentury ościennego mocarstwa. Przemowa Rydza odpierająca oskarżenia o zamiar puczu została przytoczona i skomentowana powyżej. Piasecki natomiast w prywatnych rozmowach zaprzeczał istnieniu „nocy św. Bartłomieja”, lecz odmówił publicznego zdementowania pogłosek – przypisywanie mu przez media i osoby publiczne przygotowań do zamachu stanu uważał za dowód siły swego wpływu na życie polityczne. Co znamienne, inni czołowi falangiści (Adolf Gozdawa-Reutt, Jerzy Hagmajer, Zygmunt Przetakiewicz, Jerzy Rutkowski, Włodzimierz Sznarbachowski) jeszcze wiele lat później kategorycznie dementowali opowieści o „krwawym kwadransie” w swoich publikacjach i wypowiedziach ogłaszanych zarówno w PRL, jak i na emigraci, począwszy od lat sześćdziesiątych aż po dziewięćdziesiąte. Warto zacytować zwłaszcza słowa W. Sznarbachowskiego: „Powiedziałbym, że zespół oenerowsko-falangistowski był psychicznie i moralnie dojrzały do takiej inicjatywy, ale nic konkretnego w tym kierunku nie podjęto. Po prostu Piasecki rozumiał, że czas ku temu nie dojrzał. Ale z drugiej strony, gdyby istniało poparcie wojskowo-policyjne…?” W październiku 1937 r. w organach prasowych RNR pojawiały się, co prawda, niepokojące tytuły takie jak Polska stoi w przededniu przełomu czy Obozowcy bądźcie gotowi !, ale – jak przedstawiłem to na początku niniejszego artykułu – skłonność do używania militarystycznego języka, agresywnych deklaracji i zapowiedzi oczekiwanego Przełomu trącących niekiedy iście apokaliptyczną nutą stanowiła wizytówkę Ruchu od samych jego początków, więc i i w 1937 r. nie powinna nikogo dziwić. Na przykład ten sam Włodzimierz Sznarbachowski, który na długo po wojnie zdecydowanie negował istnienie „nocy św. Bartłomieja”, na początku listopada 1937 r., a więc tuż po upływie rzekomego terminu „krwawego kwadransa”, pisał na łamach „Falangi”: „(…) nie będziemy czekać na chwilę, w której przeciwnik zakończy swe przygotowawcze manewry. Uprzedzimy jego atak.”

Historycy podają liczne argumenty, przekonując, że sanacyjna prawica i ONR-Falanga nie zaplanowały krwawego zamachu stanu ani nie podjęły żadnych działań w jego kierunku. Nigdy nie istniały na to żadne dowody, mocne czy słabe – bo trudno za takie uznać zbiór plotek i politycznych oskarżeń. Środowisko wojskowo-polityczne rządzące Polską od 1926 r. decydowało się na rozwiązania stricte siłowe dość rzadko i na względnie niewielką skalę. II RP pod rządami piłsudczyków należała do stosunkowo łagodnych dyktatur ówczesnej Europy; nieznane jej pozostawały masowy terror i państwowe gangsterstwo rodem z sąsiednich ZSRS i III Rzeszy – czy przyszłej PRL. Od siebie dodam jeszcze, iż Edward Śmigły-Rydz, który jako polityczny dyletant nigdy nie czuł się pewnie w świecie polityki, nie był typem „mocnego człowieka” świadomym celów, jakie zamierza osiągnąć i obdarzonym żelazną wolą ich realizacji, nie wykluczającą wykorzystania nawet środków ostatecznych. Przeciwnie, jego chaotyczne posunięcia polityczne w drugiej połowie lat trzydziestych ubiegłego wieku dają obraz niezgrabności i niezdecydowania, a sile charakteru marszałka najlepsze świadectwo wystawia fakt jego tchórzliwej ucieczki z kraju po inwazji wojsk sowieckich 17 września 1939 r.
Jeżeli zatem fama o „nocy św. Bartłomieja” została zmyślona, to przez kogo i w jakim celu ?

Bolesław Piasecki

Jacek Majchrowski, powołując się na Rutkowskiego, kierownika propagandy „Ozonu” Tadeusza Żenczykowskiego i przywódcę Stronnictwa Pracy Karola Popiela twierdzi, że rozpuściła je sanacyjna lewica z zamiarem wyeliminowania Koca ze sceny politycznej oraz podkopania zaufania prezydenta Mościckiego do Rydza. W tym celu sfabrykowano listę proskrypcyjną z nazwiskami kilkuset polityków i przesłano do kilu z nich z adnotacją, że właśnie ją przechwycono. Z kolei jeśli wierzyć Catowi, nie była to również pierwsza próba wrobienia ONR w zbrojny spisek. Chodzi o morderstwo na ministrze spraw wewnętrznych Bronisławie Pierackim z 1934 r., popełnione przez Organizację Ukraińskich Nacjonalistów, a pierwotnie przypisywane narodowym radykałom – i dlatego wykorzystane jako pretekst do delegalizacji ONR. Cat pisze: „Teraz, po śmierci Pierackiego, zaczęto gwałtownie wpajać przekonanie w publiczność, że Pierackiego jak Narutowicza zabili endecy. Nie mogę się oprzeć wrażeniu, że dyrektywa ta została gdzieś po ciemku wymyślona i celowo sugestionowana – ‘Słowo’ [dziennik redagowany przez Cata – A.D.] było skonfiskowane za dodatek głoszący, ze Pierackiego zabili Ukraińcy. (…). Tymczasem ONR nie miał nic wspólnego z tym morderstwem, uważał Pierackiego, zresztą słusznie, za człowieka bliskiego swej ideologii, a zabójcami byli Ukraińcy, chociaż – jak już powiedziałem – mam tu różne podejrzenia, kto to zabójstwo ułatwił, do niego dopuścił.”

Z hipotezą Majchrowskiego zgadza się komentarz do sprawy zamieszczony przez poczytny narodowy tygodnik kulturalny „Prosto z Mostu” Stanisława Piaseckiego (1900-1941), niezwiązany z RNR – gdzie napisano, iż plotki o „nocy św. Bartłomieja” rozgłosiła lewica, aby powstrzymać proces ewolucji obozu rządowego ku prawicy. „Młoda Polska”, organ prasowy Związku Młodej Polski, wyraziła się jaśniej, oskarżając o autorstwo tych pomówień konkretną organizację – programowo „antyfaszystowski” Front Demokratyczny. Na czele Frontu stał Henryk Kawecki, były wysoki oficer policji politycznej – człowiek niewątpliwie obeznany z technikami manipulacji i prowadzeniem działań, jakie dziś nazwano by zapewne wojną informacyjną. Pragnął on stworzyć w Polsce „front żywiołów szczerze demokratycznych” na wzór francuskiego czy hiszpańskiego Frontu Ludowego – skonsolidowany blok lewicy zawiązany dla wspólnej walki przeciw siłom prawicowym pod płaszczykiem „antyfaszyzmu”. Wpisywało się to dokładnie w taktykę ustaloną na VII Kongresie Kominternu, dlatego Kaweckiego oskarżano na łamach „Falangi” o potajemną współpracę z Komunistyczną Partią Polski czy wręcz agenturalność na rzecz Związku Sowieckiego. Zdaniem publicystów Ruchu afera „nocy św. Bartłomieja była sowiecką operacją przeprowadzoną, aby zainicjować tworzenie w Polsce „fołksfrontu” i, co za tym idzie, wciąganie jej w strefę wpływów ZSRS. Nie ma na to jednak żadnych dowodów – poza faktem, że we Francji o „nocy św. Bartłomieja” pisała prasa Frontu Ludowego, powołując się na sowieckie źródła. Ponadto, jak pamiętamy, równie bezpodstawne z pozoru oskarżenia o agenturalność rzucane przez RNR pod adresem kierownictwa Związku Nauczycielstwa po 1939 r. okazały się poniekąd uzasadnione.

Z pewną sympatią wspominał zaś o „nocy św. Bartłomieja” „Völkischer Beobachter” – główny niemiecki organ prasowy NSDAP. Powyższe fakty skłaniają niektórych historyków do przypuszczenia, że pogłoski o „krwawym kwadransie” mogły rozpowszechniać ościenne państwa w celu wpłynięcia w określony sposób na sytuację polityczną wewnątrz Polski. Podobną opinię wyraził w 1937 r. w swej książce Droga do pokoju znany lewicowy filozof, lord Bertrand Russell. Prasa następująco streściła przesłanie jego pracy: „Gdyby w Polsce doszło do ostrej rozgrywki między totalitaryzmem a demokracją (…) to należy wątpić, aby świat zechciał przyglądać się temu bezczynnie. Dla krajów totalitarnych byłoby zbyt wielką klęską, gdyby przez furtkę pseudodemokracji wtargnęły do Polski komunistyczne wpływy. I odwrotnie – dla krajów demokratycznych totalizm w Polsce byłby równoznaczny z bezapelacyjnym włączeniem jej w orbitę krajów, grożących dwóm najistotniejszym elementom współczesnej cywilizacji: wolności i pokojowi. Hiszpania stała się terenem międzynarodowej interwencji mimo, że leży na peryferiach Europy – daje do zrozumienia Russell. Polska leży w jej sercu.”

Rekapitulując, w 1937 r. nie prowadzono w Polsce przygotowań do zbrojnego prawicowego przewrotu. Wszelkie doniesienia na ten temat zostały zmyślone, by posłużyć za narzędzie intryg politycznych rywalizujących ze sobą stronnictw. Być może stanowiły też element gry obcych państw, lecz tego przypuszczenia nie sposób zweryfikować. Charakter całej sprawy trafnie oddaje komentarz ks. Edwarda Kosibowicza wydrukowany w 1938 r. przez jezuicki „Przegląd Powszechny”: W dusznej atmosferze naszej polityki wewnętrznej, którą znamionuje potęgujące się rozproszkowanie partyjne, urągające oficjalnym i półoficjalnym wysiłkom oraz próbom zjednoczenia, wylęgła się w ubiegłych miesiącach niesamowita plotka o zamierzonej i przygotowanej rzekomo ‘nocy św. Bartłomieja’ w Polsce. Rozpisały się najpierw szeroko o tej ‘krwawej konspiracji’ zagraniczne pisma, powtórzyły później tę wiadomość krajowe dzienniki, a w międzyczasie wszechwładna plotka szalała w stolicy, kolportując czarną listę skazanych, terroryzując jednych, napełniając niejasnymi nadziejami innych.”

Jak zaś afera „nocy św. Bartłomieja” skończyła się dla Kierownika Głównego RNR ? Jego kunsztowna taktyka oparta na „planie penetracyjnym” zawiodła. Ceną za kilkumiesięczny spektakularny sukces okazała się porażka na całej linii. Poza utratą przyczółków w obozie rządowym zyskał nowych wrogów, tym razem wśród narodowców, zdegustowanych jego potajemną współpracą z ich wrogiem publicznym numer jeden – sanacją: „Flirty z Kocem, jeżdżenie salonką Rydza zaniepokoiły lewicę osobą tego młodzieńca, ale dały powód młodzieży wszechpolskiej do oskarżenia go o oportunizm.” Natomiast w wyniku afery rozrosła się i tak już niebywała reputacja Piaseckiego. Wielokrotnie tu cytowany Stanisław Cat-Mackiewicz w artykule Bolesław Piasecki – znak zapytania w życiu naszym, napisanym, gdy sensacyjne plotki o „krwawym kwadransie” osiągnęły apogeum, zauważył, że ten dwudziestokilkulatek przewyższa potencjałem umysłowym i siłą woli niektórych sanacyjnych premierów. Wyraził umiarkowanie życzliwe zainteresowanie przyszłymi losami młodego polityka. Summa summarum, wódz narodowych radykałów zyskał na całej sprawie jedynie nadane mu przez gazety ironiczne miano „jawnego szefa tajnej organizacji”.

Bolesław Piasecki

To katolik nowego typu jego wyznaniem wiary był zawsze katolicyzm czynny, katolicyzm nie od święta, ale na co dzień, katolicyzm twórczy, przekształcający świat według zasad moralności, tworzący nowy ustrój sprawiedliwości społecznej i narodowej.(…) to jest typ mistyka czynnego. Głosił swoją prawdę w książkach, artykułach, wystąpieniach publicznych. Walczył słowem o ideał – jak go nazywa w „Gospodarce narodowej” [przyp. – książka Doboszyńskiego wydana w 1934] – Godziwej Polsk

: Stanisław Piasecki

Adam Doboszyński: List do żyda

Adam Doboszyński

“….Wierzymy, że jest tylko jeden sposób na ulepszenie człowieka, a mianowicie powolne hartowanie go w ogniu wiary i moralności chrześcijańskiej. “

WYSTĄPIENIA  PUBLICZNE

(Adama Doboszyńskiego)

Z powodów, które dla uważnego czytelnika tej książki będą oczywiste, mam wielu wrogów, którzy starają się każde moje wystąpienie przedstawić w fałszywym -świetle. Przychodzi im to tym łatwiej,że w ciągu ostatnich siedmiu lat społeczeństwo polskie podzielone było na szereg odłamów (Kraj, W. Brytania, Bl. Wschód, II. Korpus,Szwajcaria, Francja itp.), odciętych od siebie niemal hermetycznie. Korzystam wiec ze sposobności, by przedrukować tu kilka dokumentów, na podstawie których czy­telnik będzie mógł wyrobie sobie samodzielny pogląd na racje mych wystąpień.

LIST OTWARTY

do p. A. Słonimskiego*)

Szanowny Panie                                                1.III.1941

Z »Wiadomości Polskich« z dn. 2. bm. dowiedzieliśmy się, jakiej Polski Pan nie chce. Naszkicował Pan również z grubsza, jaki układ stosunków odpowiadałby Panu po wojnie.Słowa Pańskie maja dla nas duża wagę, bo nie od dziś uważamy Pana za sztandarowy intelekt przeciwnego nam obozu. Pisze Pan »zwalczałem w Polsce wpływy komunistyczne«. A przecież nie kto inny niż Pan napisał »Czarna wiosnę«? Dziś mieni się Pan socjalista i demokrata. O tak drobna ewolucje nie będziemy się spierali, bo zawsze pozostał Pan w ramach tego samego sposobu myślenia, międzynarodowego, nieskala­nego żadnym nacjonalizmem, nawet żydowskim. Jest Pan niewątpliwie autorytetem swego obozu. Definicje Pana wyjaśniają autorytatywnie o co chodzi. Obowiązkiem naszym jest odpowiedzieć równie jasno, w granicach dyktowanych względami na naszych angielskich gospodarzy i na polskich denuncjatorów.

Wejdźmy od razu w sedno sprawy. Wierzy Pan, mam wrażenie że szczerze, w nadejście chwili, kiedy ludzie staną się od jednego zamachu znacznie lepsi niż są obecnie i dzięki temu świat ulegnie — od jednego zamachu — zasadniczemu  przeobrażeniu.

W każdej epoce byli ludzie, którzy wierzyli, że właśnie za dwa lub trzy lub piec lat świat ulegnie raptownej naprawie. Ma Pan wielu bardzo poprzedników w tym złudzeniu i będzie Pan miał wielu następców. Swojego czasu ta chwila raptownej naprawy świata miało być zajęcie przez bolszewików Warszawy. Obecnie chwila ta ma być moment zakończenia wojny.

My nie wierzymy w raptowna naprawę ludzi. Nie wierzymy, by za dwa czy trzy lata, czy za piec, ludzie na świecie mieli być zasadniczo lepsi, niż są dziś. Cześć ludzi wojna zdemoralizuje, cześć uszlachetni. Per saldo nie wiele się zmieni. Wierzymy, że jest tylko jeden sposób na ulepszenie człowieka, a mianowicie powolne hartowanie go w ogniu wiary i moralności chrześcijańskiej. Takim to wolnym procesem wzniosła się Europa na -wyżyny.Niestety proces ten od paru wieków przebiega wstecz. Ludz­kość odwraca się od Chrystusa. Stąd płyną straszne przeżycia Europy w XX wieku. Wprawdzie katolicyzm ostatnio odradza się i potężnieje, lecz protestantyzm rozkłada się. Niemcy przeżywają katastrofę Chrystianizmu. W rezultacie świat nie będzie w roku 1944 bardziej chrześcijański niż był w roku 1900. Gdyby mnie Pan zapewnił, że świat za sto lat będzie lepszy, to mógłbym wziąć to twierdzenie na serio. Nie wierze natomiast, by przeciętny Europejczyk był lepszy za parę lat, to jest w chwili, gdy kształ­tować będziemy świat powojenny. A tylko z lepszych ludzi można ulepić lepszy świat.

Pisze Pan: »Wszystko wskazuje na to, że do starych kategorii już po tej wojnie nie wrócimy.« I pisze Pan dalej: »Zjednoczenie europejskie już się kształtuje, już jest przedmiotem rozważań najwybitniejszych umysłów epoki, już jest w zasięgu działań realnych polityków. Na czele demokracji amerykańskiej stoi dziś człowiek wielki. Współpraca demokracji amerykańskiej z demokracja angielska nie skończy się po zwycięskiej wojnie. Idziemy do olbrzymich i śmiałych przeobrażeń, zarówno poli­tycznych jak społecznych.« Te same słowa mógł Pan napisać w roku 1917. Żadne z takich proroctw nie sprawdziło, się po poprzedniej wojnie. I po tej wojnie niewiele się z tego sprawdzi. Jest to losem ludzi takich jak Pan, że nic z ich słów nigdy się nie sprawdza. Nie, proszę Pana, w jednym pokoleniu dwa razy ludzi na fałszywe przepo­wiednie nabrać się nie da. Nie uwierzymy po raz drugi w te utopie. I losu Polski nie ufundujemy na takim lotnym piasku.

Wierzymy, że po tak wielkim wstrząsie nastąpią wielkie zmiany. Ale zmiany te będą powierzchowne, zewnętrzne, zmiany w osobach, granicach i formach, natomiast istota procesów rządzących ludzkością zostanie bez zmiany. Prawo rządzie będzie nadal tylko tam, gdzie będzie miało za sobą sile wykonawcza i nadzorcza, t. zn. tam, gdzie społeczeństwo będzie na wysokim poziomie etycznym. Jedne narody będą rozkwitały, inne będą upadały. Federacje, unie, Commonwealthy będą się rozwijały tam, gdzie będą wyrazem naturalnych dążeń. Narzucone sztucznie załamią się żałośnie, narobiwszy przedtem wiele szkody.

Pisze Pan, że po tej wojnie »przyjdzie zmierzch nacjonalizmów«. Zdaniem Pana »po tej wojnie wielkie demokracje będą silą najpotężniejsza. Siła ta nie może dopuście do nowego odrodzenia się nacjonalizmów«. Zupełnie Pana nie rozumiem. Szanowny Panie, nacjonalizm to rzecz stara jak świat, stara jak Egipt czy Ateny, Sparta, Persja, Rzym. Nacjonalizm, to po prostu uczucie przywiązania do własnego narodu i wszystkie wynikające z tego uczucia konsekwencje. Jeśli to uczucie jest zbyt nieopanowane i zakłóca współżycie wielkiej rodziny ludów zwanej ludzkością, wtedy mówi się o szowinizmie. Pan zwykł w takich razach mówić o nacjonalizmie zoologicznym. Proszę bardzo. Zwyrodnienia nacjonalizmu wolno tępić, powinno się tępić. Ale mówić o tem, że nacjonalizmy kiedykolwiek na świecie  zanikną, to naiwność. To nie jest na poziomie,Szanowny Panie. Choćby po tej wojnie miały zaniknąć wszystkie inne nacjonalizmy, dwa zostaną na pewno: angielski i żydowski.

Gdy się mnie ludzie pytają, co najwięcej podziwiam w Anglii, odpowiadam stale: nacjonalizm angielski. Uczmy się od Anglików nacjonalizmu. Myśl, że Anglicy mogliby po tej wojnie przestać być nacjonalistami, jest tak zabawna w swej utopijności, że —Pan wybaczy, Panie Antoni —śmiech mnie bierze. Goliłem się niedawno w Londynie u fryzjera, Polaka, który mieszka tam już od dwudziestu kilku lat. Dałbym Panu jego adres, ale boje się to uczynić, bo ten fryzjer to twardy Poznaniak i gotów byłby Pana zaciąć. Otóż ten znawca spraw angielskich (lepszy od nas obu) tak mi oświadczył: »Panie, z Anglikami do tej pory trudno już było się dogadać, ale jak te wojnę wygrają sami przeciw całemu światu, to już chyba bez kija trudno będzie do nich dostąpić.Tak bestia powiedział.

Boli Pana, że tu i ówdzie ktoś mówi o imperializmie polskim. A wie Pan, czem byłaby zbyt szeroko zakrojona europejska federacja? Nie taki sobie naturalny związek paru państw pokrewnych jak np. Czech, Polski, Słowaczyzny, Litwy — ale federacja w rodzaju Stanów Zjednoczonych Europy, złożonych z kilkunastu państw? Byłoby to, Szanowny Panie, po prostu poszerzone Imperium angielskie. Ten zlepek państw tyle tylko miałby karności, ile wymusiłyby na spółkę R.A.F. i Royal Navy. Owszem, jest to koncepcja, która wielu ludziom może się uśmiechać, ale nazywajmy ja po imieniu:Imperium brytyjskie, poszerzone na kontynent europejski. Czy Pan, Panie Antoni,widział kiedy na świecie wspanialszych nacjonalistów i imperialistów jak Churchill,Eden czy Beyin? Syn Ramsay’a MacDonald’a jest już Wysokim Komisarzem Kanady. CzyPan na serio podtrzymuje swe twierdzenie, że po tej wojnie imperializm brytyjski zaniknie? I nacjonalizm brytyjski?

A może Pan przewiduje zanik syjonizmu? A może się Panu zdaje, że w Rosji lub w tej drugiej wielkiej demokracji za Atlantykiem niema nacjonalizmu? I nie będzie po
wojnie?

Sorry, Panie Antoni, ale nacjonalizmy zawsze były i będą. Jest nas wielu, którzy staramy się i starać będziemy o jak najwyższa kulturę polskiego nacjonalizmu. Dużo da nam pobyt w Anglii, która tak pięknie zmontowała nowoczesny naród, wytworzyła własny odcień religii, własny system elitarny pod postacią masonerii, własny ustrój gospodarczy, polityczny i wojskowy. Wielkość Anglii polega na tym, że stworzyła ustrój całkowicie narodowy. Najbliższy jej sąsiad, Francja, spróbowała przejąć od Anglii jej instytucje narodowe, masonerie, parlamentaryzm o typie anglosaskim, kapitalizm.Te same instytucje, które zrobiły wielkość Anglii, zgubiły Francję. Bo każdy naród musi sam sobie posłać, chcąc się dobrze wyspać. Toteż my nie przejmiemy od Anglików ani ich kapitalizmu, ani ich masonerii, ani ich typu parlamentaryzmu, ani ich sporów z Watykanem. Stworzymy własny ustrój polityczny, jawny. Mieliśmy nasz własny parlamentaryzmu w epoce Unii Lubelskiej (na sto lat przed pierwszym Liberum Veto) i rozrastaliśmy się wtedy w Commonwealth Rzeczypospolitej. Stać nas i teraz na wychowanie demokracji i nadanie jej własnych, polskich form. Stworzymy własny ustrój gospodarczy, nie zapożyczony ani u Adama Smitha ani u Marxa. Będziemy pilnie baczyli, by nasz katolicyzm, przy pełnej ortodoksyjności względem Rzymu, miał odcień polski, a nie np. francuski. Wywieziemy z Anglii kulturę ich wspaniałego nacjonalizmu i rozwiniemy ja w Polsce.

Żałuję, Panie Antoni, że Pan tego już na własne oczy nie zobaczy, bo wnioskuje z Pańskich słów, że Pan nie zechce do Polski wrócić. Pisze Pan: »Nie chcemy żadnego wskazywania na wielkość«. Nie chcemy Polski z żelaza. Chcemy żyć w zwyczajnym kraju. Nie na szańcu, nie na bastionie, nie na barbakanie, nie na przedmurzu, ale w zwyczajnym kraju. Nie chcemy ani misyj dziejowych ani przewodnictwa, nie chcemy ani mocarstwowości ani imperializmu. Chcemy żyć w zwyczajnym kraju«.

To się Panu nie uda, Panie Antoni. Polska nie może być zwyczajnym krajem. Polska, w jej położeniu, może być tylko krajem nadzwyczajnym, i takim będzie. Pisze Pan słusznie, że Polska będzie »państwem zależnym od koniunktury, od niepewnych sojuszów, zdanym na hazard wojen. Trzeba wielka mieć odwagę sumienia, by ten kraj wymęczony pchać na drogę krwi i żelaza, by  zmieniać te ziemie w obóz warowny.«

Niestety Bóg pchną ten kraj na drogę krwi i żelaza i zmusił nas do stałego waro­wania na granicach. I nikt faktu tego nie zmieni gołosłownymi zapewnieniami, że bę­dziemy sobie żyli na ziemiach polskich po wieczne czasy spokojnie, pod osłona jakiejś federacji. My, Panie Antoni, wiemy, że Polska na zawsze zostanie warowna żelazem, nie po to by gnębić sąsiadów, lecz by żyć własnym życiem narodowym, tak jak żyją demo­kracje anglosaskie. Przyjmujemy do wiadomości, że Panu życie w takich warunkach nie odpowiada i że Pan chce żyć życiem zwyczajniejszym od naszego. Proponujemy wiec, by Pan się został tam, gdzie demokracja już jest, a nie wracał do nas, do kraju o masach w dużej części niedojrzałych, gdzie będziemy musieli dopiero żmudnie budo­wać demokracje od podstaw i pogłębiać kulturę naszego nacjonalizmu, w hazardzie wojen i trudach misji dziejowych.

Słyszał Pan zapewne o istnieniu demokracji rzymskiej, która na czas potrzeby ustanawiała sobie dyktatora. Angielska demokracja czyni to samo i gdy przyjdzie potrzeba — emergency — stawia na czele narodu człowieka o tak dyktatorskim zacięciu jak Churchill. Także i Roosevelt ma w sobie więcej z Churchilla niż z Dala-diera. Kraje anglosaskie będą mogły po wygranej wojnie pozwolić sobie znowu na Hooverów i Chamberlainów, a nawet na MacDonaldów. U nas stan potrzeby trwać będzie jeszcze bardzo długo, i z nim konieczność silnej władzy. Pierwszym obowiązkiem tej władzy będzie wychowanie u nas demokracji, o formach rodzimych, a nie zapo­życzonych od społeczeństw anglosaskich. Zadanie to bardzo piękne i pasjonujące, ale długie i żmudne, i żadnymi frazesami go nie przyspieszymy. Jeśli Pan chce demokracji w pełni i to zaraz po wojnie, i jeśli Pan nie lubi ludzi silnej ręki, to niech Pan do Polski nie wraca. Może dopiero Pański wnuk. Jako turysta.

Napisał Pan i o tej naszej tolerancji. Ze powinniśmy mówić Anglikom »o wieko­wej polskiej tolerancji«. Boje się,że będzie to niedelikatnie wobec naszych gospodarzy, bo przecież w czasie, gdy u nas było eldorado tolerancji, oni skazywali na śmierć za katolicyzm i krzyżowali katolików w Irlandii na bramach stodół. I Żydów wygnali w XIII wieku, a po dziś dzień starają się ich wpuszczać do Anglii jak najmniej. Pozostaje do rozwiązania zagadka, dlaczego przy tych wątpliwych metodach Anglia wyrosła na pierwsza potęgę świata, a my przy naszej tolerancji utraciliśmy niepodległość i krwa­wimy się co pokolenie. Może Pan to wyjaśni, Panie Antoni? Jeśliby to miało Panu pomóc przy rozwiązaniu tej zagadki, niech Pan przeczyta co napisał w r. 1885 Francuz Edouard Drumont w »La France Juive« str. 146: »Ponieważ Francja miała 800.000 Żydów,wygnała ich w XIV wieku, by istnieć. Ponieważ ich wygnała, stalą się największym narodem Europy. Ponieważ Polska przyjęła tych Żydów, zniknęła z rzędu narodów,wydana na pastwę konspiracji i anarchii. Ponieważ Francja z kolei przyjęła z powrotem tych Żydów polskich, jest w staniu upadku.«

Co za prorocze słowa! Spełniły się w naszych oczach! Nie, Szanowny Panie,widzieliśmy tragedie Francji i nie dopuścimy, by to samo powtórzyło się w Polsce. Ale nie będziemy Żydów wyganiali, jak to zrobili swego czasu Francuzi i Anglicy. To nie byłoby w naszym stylu. Po prostu zorganizujemy, w porozumieniu z wielkimi demo­kracjami Zachodu, masowa emigracje Żydów z Polski. Będzie to akcja zorganizowana humanitarnie i według najświeższych metod naukowych. Istnieje już dziś zrozumienie dla tej sprawy i u poważnych czynników żydowskich i u części parlamentarzystów brytyjskich. Trzeba tylko akcji konsekwentnej i inteligentnie kierowanej.

Mamy nadzieje, Panie Antoni, że Pan nam w tej akcji dopomoże i że Pan odda swe cenne pióro na usługi wielkiej sprawy emigracji z Polski Pańskich rodaków. Wspól­nie pilnujmy, by ten nieuchronny proces odbył się w atmosferze godnej naszych wiel­kich tradycji, na poziomie, na którym chcemy widzieć przyszła Polskę i przyszły świat.

Co do Pana, to spodziewam się, że znajdzie Pan bez trudu gdzieś na kuli ziem­skiej mniej hazardowne miasto, bez szańców i barbakanu, które Pan będzie mógł opiewać rymami mniej wymęczonymi, acz na równie wysokim poziomie.

Łącze szczere wyrazy D.

*) Drukowany na lamach tygodnika »Jestem Polakiem« w Londynie, w marcu 1941 r.

Za ogłoszenie tego listu gen. Sikorski kazał ukarać mnie dyscyplinarnie oraz zesłać na wyspę Bute.

Dziś rano wykonaliśmy Doboszyńskiego. Dzielnie się chłop trzymał.

• Źródło: raport kata złożony zwierzchnikowi po egzekucji Doboszyńskiego

Cytat: Władysław Studnicki, Tragiczne manowce, 2001 : Książka jest wspomnieniem Władysława Studnickiego z czasów okupacji niemieckiej. W tym tragicznym okresie Studnicki obserwował załamanie się wyznawanej przez siebie koncepcji politycznej, spowodowane bezsensownymi okrucieństwami niemieckimi. Mimo podeszłego wieku nie poddawał się, starał się przekonywać Niemców o bezsensie ich postępowania. Aby ratować różne osoby, interweniował u władz okupacyjnych, narażał życie, zdrowie, wolność, był aresztowany, więziony i pobity. Wspomnienia Studnickiego są zarówno poważnym wkładem do dziejów okupacji, jak też historią człowieka o wielkiej odwadze cywilnej.”

Władysław Studnicki -Wobec nadchodzącej drugiej wojny światowej

Działacz polityczny i publicysta Władysław Studnicki. Fotografia sytuacyjna zamieszczona w prasie w związku ze skazaniem Studnickiego na trzy miesiące więzienia za zniesławienie wojewody śląskiego Michała Grażyńskiego. Władysław Studnicki podjął akcję protestacyjną przeciw polityce Grażyńskiego, bowiem dostrzegał, iż rodzi ona efekty odwrotne do zamierzeń jej twórcy, tzn. prowadzi do odrywania się Śląska od Państwa Polskiego i jego ciążenia w stronę Niemiec – ponieważ przekształca mniejszość niemiecką na Śląsku w czynny element antypaństwowy, nastawiony na secesję, dostarcza republice niemieckiej i instytucjom międzynarodowym pretekstu do atakowania Polski na arenie międzynarodowej i ingerowania w jej sprawy wewnętrzne, a nawet grozi sprowokowaniem nowego powstania (Studnicki uważał zresztą, że wydarzenia lat 1918-1921 postrzegać należy nie jednostronnie jako powstania, ale jako śląską wojnę domową). W listopadzie 1930 r. Studnicki wyłożył swoje stanowisko w liście otwartym do Grażyńskiego. Ponieważ obóz rządzący nie zareagował na nie w żaden sposób, we wrześniu 1931 r. Studnicki na specjalnie zwołanej konferencji prasowej nazwał Grażyńskiego największym szkodnikiem sprawy polskiej. Tym razem nastąpiła reakcja: Studnicki został pozbawiony posady w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, a wojewoda śląski skierował sprawę do sądu. Autorytet Studnickiego – wybitnego myśliciela i współtwórcy niepodległości Polski – był jednak zbyt wielki, by pozwolić na jego represjonowanie. Obrońca zasady prowincji został skazany na grzywnę w symbolicznej wysokości pięciu złotych i trzy miesiące więzienia, z których go ułaskawiono.

„demokratyzacja prowadziła wszędzie do obniżenia umysłowego poziomu parlamentu i jego powagi w narodzie. Rządów bezsejmowych nie chcemy, uważamy bowiem absolutyzm za ustrój nie wyłaniający z narodu odpowiedniego zasobu sił. Nie absolutna Rosja jest naszym ideałem. Najbardziej wskazanym dla Polski ustrojem jest ustrój o reprezentacji narodowej, lecz nie parlamentarny, tj. bez parlamentarnej odpowiedzialności ministra.” Nie odrzucał zatem zasady reprezentacji politycznej narodu; przeciwnie – zwracał się przeciw demokracji właśnie dla jej ratowania.”

W. Studnicki

W PRZEDEDNIU DRUGIEJ WOJNY ŚWIATOWEJ

Aby zrozumieć moje stanowisko przed i podczas drugiej wojny światowej, konieczna jest znajomość moich politycznych tez powstałych w czasie pierwszej wojny światowej i rozwiniętych później. Przytoczę je tutaj:

l. Polska ze swymi Kresami Wschodnimi – stałym punktem spornym między Rosją a Polską – będzie musiała się przeciwstawić Rosji i dążyć do porozumienia z Niemcami.

2. Polska ze swoimi Ziemiami Zachodnimi będzie zagrożona przez Niemcy i musi dążyć do przymierza z mocarstwami zachodnimi.

3. Polska ze swymi Kresami Wschodnimi i Ziemiami Zachodnimi będzie zagrożona rozbiorami.

4. Pozbawiona terenów wschodnich i zachodnich, a przez to bardzo osłabiona, Polska nie może istnieć jako państwo.

Po odrodzeniu się Państwa Polskiego, do tych tez dołączyłem jeszcze jedną: Polska będzie mogła istnieć jako państwo i dążyć do ekonomicznego znaczenia i siły, o ile dla Niemiec jej istnienie będzie ekonomicznie i politycznie korzystniejsze niż jej rozbiór. Wiedziony tym tokiem myśli, od roku 1922 zacząłem pracować nad książką „System polityczny Europy”. Próbowałem ukazać w niej, że istnienie bloku środkowoeuropejskiego uzasadnione jest ekonomicznie i politycznie przez fakt, że Niemcy są głównym rynkiem zbytu i zaopatrzenia dla wszystkich państw środkowoeuropejskich, że inwestycje niemieckiego przemysłu ciężkiego i maszynowego decydują o gospodarczej sile Polski, Rumunii, Węgier, Bułgarii itd. oraz, że w ten sposób układ sił w Europie zmienia się na korzyść Polski. W roku 1934 została ona wydana pt.: „System polityczny Europy a Po1ska”. Książka ta wywołała setki artykułów w europejskiej prasie. Najlepszą reklamę zrobił jej Mołotow, gdy w styczniu 1936 roku w swoim expose wyraził się następująco: „Rosja ma wszędzie niebezpiecznych wrogów. Z jednej strony Japonię, z drugiej Niemcy. W Polsce Władysław Studnicki wydał książkę »Polityczny system Europy«, w której występuje przeciw Rosji i żąda ustąpienia z rosyjskich terytoriów na zachodzie, południu i północy”. O książce tej wspomniano we francuskim parlamencie i przetłumaczono ją na język niemiecki. Profesorowie omawiali ją i zalecali studentom na seminarium z polityki zagranicznej w Wyższej Szkole Politycznej w Berlinie oraz na kilku innych niemieckich uniwersytetach; nie przyjęto jej jednak do księgarń partyjnych.

W roku 1936 NSDAP zaprosiła po 2-3 osoby z wielu krajów jako gości honorowych na swój zjazd; z Polski – Stanisława Mackiewicza, profesora Łempickiego oraz mnie. Na wieczornym przyjęciu dla wybranego grona zostałem przedstawiony Hitlerowi. Poznałem też Goebelsa i odbyłem dwugodzinną rozmowę z Ribbentropem. Od roku 1934 Niemcy starały się utrzymywać przyjazne stosunki z Polską. Hitler deklarował, że nie można zabronić dostępu do morza 30 milionowemu narodowi. Z racji naturalnego geograficznego położenia Niemcy oraz Polacy są sąsiadami i dlatego należy kształtować przyjazne stosunki między nimi. W roku 1936 każdy przeciętny Niemiec powtarzał słowa Führera. Dzięki odprężeniu stosunków między naszymi krajami, Polska odniosła kilka sukcesów: podjęcie kontaktów dyplomatycznych z Litwą, Zaolzie i, jako najważniejsza sprawa, wspólna granica z Węgrami.

Gdyby wojna wybuchła w roku 1938, to Polska, zdecydowana na opór wobec wkraczających wojsk sowieckich, znalazłaby się w tym samym obozie co Niemcy; polityce naszej brakowało jednak konsekwencji.

Zawarty przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych układ o mniejszościach narodowych nie został przez wojewodę śląskiego Grażyńskiego dotrzymany. W marcu 1939 roku zapanowała psychoza wojny. Znane były już propozycje Hitlera – budowa niemieckiej autostrady przez „korytarz”, oraz zmiana statusu prawnego Wolnego Miasta Gdańska, z uwzględnieniem wszystkich polskich interesów w porcie gdańskim. Rosła opozycja i rząd Sławoja-Składkowskiego, podporządkowanego marszałkowi Rydzowi-Śmigłemu, stawał się coraz bardziej niepopularny. Zatem zagrano na narodowej trąbce. „Nie oddamy ani guzika” – głosił Rydz-Śmigły. Od jesieni 1938 roku o Polskę zabiegała Anglia. 3 kwietnia 1939 Chamberlain powiadomił angielski parlament o udzielonych Polsce gwarancjach. Zaproszony do Londynu minister spraw zagranicznych wyraził gotowość przekształcenia ich w pakt. Było to zgodne z dążeniami Anglii, gdyż oczekując nadchodzącego konfliktu zbrojnego z Niemcami chciała ona mieć Polskę po swojej stronie. W sporze tym nie chodziło ani o „korytarz”, ani o Gdańsk, lecz o to, po czyjej stronie Polska będzie się biła w drugiej wojnie światowej. W cielenie Czechosłowacji do Niemiec wywołało w Polsce zaniepokojenie, a przeciwnikom Hitlera dało pretekst do wzywania do broni. Naród polski opanowany został przez nastroje wojenne. Wierzono w siłę naszej armii. 7 maja odbyła się parada wojskowa; przejechało kilka czołgów, pokazano kilkaset karabinów maszynowych, dzielnie przemaszerowała piechota, na pięknych koniach siedzieli dzielni kawalerzyści. Zachwyt mas był ogromny. W rzeczywistości była to armia od parady.

Nie wiedziałem dokładnie, ile mieliśmy czołgów, jak niewielki był to procent wobec liczby niemieckich, ale był on ściśle związany z motoryzacją kraju. Niemcy miały 700 000 samochodów, Polska 40 000. Codziennie widywałem się z różnymi politykami. Dziwnym trafem wielu zdrowo myślących ludzi, np. Maciej Rataj, było zwolennikami ugrupowań prowojennych. Ignacy Matuszewski przewidywał, że wojna skończy się klęską i popierał moją działalność przeciwko niej. Pewien przywódca Partii Narodowej potwierdził moją opinię, że wojna mogłaby skończyć się rewolucją komunistyczną, był jednak zdania, że wobec ogólnych nastrojów: „nie można już wojny uniknąć. Generał Sosnkowski rozumiał naszą militarną słabość i niemożność zwycięstwa, ale człowiek ten – który w walce nie znał strachu – nie miał cywilnej odwagi do podjęcia walki z własnym narodem, aby go uratować. August Zaleski – były minister spraw zagranicznych powiedział mi, że z wdzięcznością przyjąłby gwarancje Anglii, ale nie zawierałby paktu, gdyż ten nie odwróciłby groźby wojny, lecz tylko zwiększyłby jej prawdopodobieństwo.

Napisałem do Becka, że przeszedłby do historii zapobiegając wojnie, oznaczającej dla nas nieuchronną katastrofę. Napisałem do Ribbentropa list ze stwierdzeniem, że w Polsce jednostronne koncesje jakiegoś państwa wobec drugiego uważa się za niegodne czci narodowej. Polsce należałoby przyznać te same wpływy w Słowacji co i Rzeszy Niemieckiej. 5 maja wysłałem memoriały do wszystkich ministrów – oprócz Sławoja- Składkowskiego, którego premierostwo uważałem za obelgę dla narodu polskiego – oraz do ważniejszych generałów. Udowadniałem im, że nie możemy prowadzić tej wojny. Przypominałem, że nasza granica z Niemcami ma około 2000 km długości i że jest nieumocniona. Na naszym froncie prowadzono by wojnę ruchomą, na froncie wschodnim zaś – wojnę pozycyjną. Pierwsza musiałaby się skończyć szybkim rozstrzygnięciem na naszą niekorzyść, ta druga mogłaby trwać lata. Posiadaliśmy tylko 40 000 samochodów, Niemcy 1 700000. W krytycznym momencie wkroczyłaby Rosja Sowiecka i oderwałaby od nas wszystkie tereny na wschód od Sanu i Bugu. Zwycięstwo Aliantów nie przyniosłoby nam wyzwolenia. Druga niemiecka okupacja byłaby na pewno uciążliwsza od pierwszej, złagodzonej koncepcją państwa polskiego.

Napisałem książkę ,,W obliczu nadchodzącej drugiej wojny światowej”, którą w czerwcu 1939 roku oddałem do druku. Zawierała ona następujące rozdziały: „Walka o podział świata”, „Żydzi a wojna”, „A jednak szkoda Francji”, „Gra Wielkiej Brytanii”, „Skutki wsparcia przez Rosję Sowiecką”, „Geniusz Włoch”, „Siła i gospodarcze znaczenie Niemiec”, „Neutralność Polski lub jej udział w wojnie”. Rozdział „Gra Wielkiej Brytanii” zamknąłem następującym ustępem: „Ponieważ w tej chwili na horyzoncie pojawia się wojna państw Osi z Wielką Brytanią, angielska deklaracja może wciągnąć do wojny Polskę, gdyż uchodzi ona za sojusznika Anglii. Deklaracja ta nie narusza oficjalnie paktu o nieagresji z Niemcami z roku 1934, jednak przez Niemcy uznana została za wejście Polski do sojuszu mocarstw nieprzyjacielskich. Może to mieć dla Polski fatalne skutki. W wojnie na dwa fronty szuka się najpierw przeciwnika słabszego, aby go wyeliminować, a w tym przypadku jest nim właśnie Polska. J tak wojna światowa może rozpocząć się jako wojna niemiecko-polska”.

W rozdziale ostatnim napisałem:

„Z wojny między Europą Zachodnią a Europą Środkową jedynie Rosja wyjdzie zwycięsko.

Aby uniknąć wojny z Niemcami, Polska powinna odwołać się do pośrednictwa sprzymierzonych i zaprzyjaźnionych z Niemcami. Państwem takim jest przede wszystkim Italia mająca z Niemcami wspólne interesy i którym nie jest obojętne, czy tama oddzielająca Rosję od Europy, utworzona przez Polskę i Rumunię, zostanie przerwana. Również Japonia, zainteresowana jest nienaruszalnością Polski, gdyż silna Polska absorbowałaby znaczną część sił rosyjskich, odciągając je od dalekiego wschodu” (str. 108).

Książka została skonfiskowana. Wyłapano prawie wszystkie jej egzemplarze; uratowało się zaledwie kilka. Jeden z nich jest w moim posiadaniu.

Złożyłem w sądzie skargę na konfiskatę. Sprawa została przeprowadzona w lipcu 1939 roku przy drzwiach zamkniętych. Broniłem jednego rozdziału za drugim; gdy doszedłem do fragmentu „Skutki wsparcia przez Rosję Sowiecką”, nerwy odmówiły mi posłuszeństwa i wybuchnąłem płaczem.

Był to chyba najcięższy okres w moim życiu. Gdy nocą docierał do mnie odgłos maszerujących oddziałów, ściskało mi się serce, gdyż boleśnie odczuwałem zbliżającą się katastrofę. W mojej wyobraźni przesuwały się obrazy oczekującej nas klęski, muszę jednak przyznać, że rzeczywistość przerosła wszystko, co mogła sugerować najbujniejsza wyobraźnia.

Wiadomo, jakie skutki pociągnęła za sobą nasza polityka w roku 1939; zwalczałem ją i przeciwstawiałem jej koncepcję zbrojnej neutralności podczas wojny Niemiec przeciw Zachodowi. Zbrojna neutralność miała nie dopuścić do przemarszu wojsk rosyjskich przez nasze terytorium. Taka nasza postawa leżała w interesie Niemiec i dla zachowania tej neutralności Niemcy udzieliłyby nawet pomocy. Mówiłem o tym i pisałem: „Nasza armia w wojnie z armią niemiecką to une quantite negligeable, nie będąca w stanie oprzeć się atakowi dłużej niż przez dwa tygodnie; jednak ta sama nasza armia, walcząca w razie nieposzanowania naszej neutralności przez Rosję, z pomocą niemiecką, wspierana przez fachowe niemieckie dowództwo, przy użyciu dostarczonych przez Niemcy czołgów i samochodów i przy pomocy niemieckich instruktorów – byłaby potężną siłą, zapewniającą zwycięstwo na wschodzie.

Źródło :

„Tragiczne manowce” próby przeciwdziałania katastrofom narodowym 1939-1945, Gdańsk 1995, s. 19-24 i 35-38

NIEMCY, POLSKA I EUROPA ŚRODKOWA

[…] Otóż wojnę polsko-niemiecką uważam za klęskę dla Polski i rzecz niebezpieczną dla Niemiec, udział zaś Polski w koalicji antyniemieckiej za cios, wymierzony w cywilizację europejską. Polska ze względu na swe pomostowe położenie między morzem Czarnem a Bałtyckim, na swe granice z Rumunią i Czechosłowacją oraz możliwość wspólnej granicy z Węgrami, decydować może o tym, czy państwa środkowoeuropejskie będą w orbicie politycznej Francji, czy zaś bloku środkowoeuropejskiego. Polska ze względu na swe geograficzne położenie powinna dążyć do zbliżenia się z Niemcami, do wytworzenia z niemi wspólnego bloku środkowoeuropejskiego.

Niemiecki pisarz polityczno-militarny major Rodhe, obliczając potencjał sił Francji i Niemiec i pragnąc wykazać, że francuski jest większy niż, niemiecki, dodawał potencjał sił (potentie1 de guerre) Polski, Czechosłowacji, Belgii. Porozumienie polsko-niemieckie może przenieść ów potencjał na korzyść Niemiec. Co się tyczy Czechosłowacji, to jej siły militarne i materialne w ogóle w razie wystąpienia przeciwko Niemcom będą neutralizowane przez imponderabilia, a mianowicie wrogi stosunek do tej akcji Niemców czeskich i Węgrów zaboru czeskiego. Przeszło 40,% ludności tego państwa w razie wojny z Niemcami będzie czynnikiem osłabiającym jego siły. Francja liczyła na Polskę i Rumunię. Pragnąc Polskę nastawić na antagonizm z Niemcami, usiłowała Francja usunąć podstawę antagonizmu polsko-rosyjskiego, toteż dokładała starań, aby obiekty dziejowe sporu polsko – rosyjskiego, to jest ziemie wschodnie dawnej Polski nie dostały się Polsce. Dzięki jednak naszym wysiłkom, otrzymaliśmy pewną część naszej dziejowej puścizny i 47 % obszaru Polski stanowi nasze ziemie wschodnie, ów przedmiot dziejowego sporu polsko-rosyjskiego i front antyrosyjski Państwa Polskiego, ustanowiony przez dzieje, jest niewzruszony, chociaż nie zawsze dochodzi do świadomości politycznej narodu. Rumunia, odzyskawszy Besarabię, ma też front antyrosyjski. Frontu zaś antyniemieckiego mieć nie może. Belgia nie zawsze da się użyć jako narzędzie Francji. Niemcy potencjalnie, jak wykażemy niebawem, posiadają znaczn1ejsze siły militarne niż Francja. Przy tym sąsiadują z Polską. Zbliżenie więc z Niemcami daje większe bezpieczeństwo Polsce, niż przymierze z odległą od nas Francją.

Polska, umieszczona między Niemcami, a Rosją, nie mogłaby się oprzeć napadu obu tych sąsiadów. Rosja plus Niemcy to blisko 230 milionów mieszkańców. Połączenie zdolności organizacyjnych i techniki niemieckiej z surowcami rosyjskimi stanowiłoby potęgę znaczniejszą od wszelkiej możliwej koalicji europejskiej. Niemcy, pokrzywdzone przez koalicję, przejawiały tendencję zbliżenia się do Rosji sowieckiej; dały ostrzeżenie Europie przez traktat w Rapallo. Na szczęście jednak zdrowy antybolszewicki odruch współczesnych Niemiec odsuwa je od Rosji sowieckiej. Głębiej zrozumiana racja stanu niemiecka musi je pociągnąć bardziej do powołania do życia bloku środkowo-europejskiego, niż zblokowania się z Rosją. Sprawie tej poświęcimy miejsce w odpowiednich działach naszej książki. Obecnie zaznaczamy, że Polska winna wykorzystać dzisiejszy odruch antybolszewicki w Niemczech dla zbliżenia się do nich.

Polska nie może być w przymierzu ze swym sąsiadem wschodnim. Rosja pretendowała do 124,4 tysięcy kilometrów województw wschodnich, t. j. wileńskiego, nowogródzkiego i wołyńskiego, oraz pretendowała do Galicji Wschodniej, której zabór był jednym z celów udziału jej w wojnie światowej. Galicja wschodnia, to województwa: lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie, 62,8 tysięcy kilometrów, razem więc 183,2 tysięcy kilometrów. Stanowi to około 41,% obszaru naszego obecnego terytorium, poza tym nie zapominajmy o tradycyjnej zaborczości Rosji, spotęgowanej obecnie przez ideologię prozelityzmu komunistycznego. Rosja bolszewicka jest bezpieczniejszą dla Polski w charakterze antagonisty, niż w charakterze sprzymierzeńca. Przymierze bowiem z Rosją bolszewicką otwiera drogę dla jej wpływów, gdy antagonizm wytwarza niechęć do jej ideologii i psychologii.

Francja pozostawała około 25-ciu lat przed wojną światową w przymierzu z Rosją; udziałowi Rosji, w wojnie światowej zawdzięcza odzyskanie Alzacji i Lotaryngii i swe pyrrusowe zwycięstwo. Rzecz naturalna, że tendencje do odrodzenia tego przymierza we Francji, są znaczne. Przymierze zaś francusko-rosyjskie musi mieć jako konsekwencję albo oddanie Polski pod kurate1ę Rosji, przeobrażenie Po1ski w jedną z fikcyjnych republik związkowych, albo też przymierze polsko-niemieckie, do którego przeć będzie Polskę niebezpieczeństwo rosyjskie, a Niemcy dążność do wyemancypowania Europy od hegemonii francuskiej, torującej drogę hegemonii rosyjskiej.

Traktat wersalski wprowadził rozbrojenie Niemiec, natomiast Francja po wojnie nie tylko nie została rozbrojona, lecz stale zwiększała swe siły zbrojne. Stąd powstał pogląd, że Francja jest najpotężniejszym państwem w Europie, gdyż rozporządza największą armią i posiada olbrzymi budżet wojskowy. Lecz wojna obecna, to nie tylko walka wyłącznie stałych armii, to mobilizacja wszystkich sił narodu, tak ludnościowych, jak gospodarczych. Armia stała przeobraża się w uzbrojony naród; przemysł pokojowy w przemysł wojenny. Otóż pod względem czynników siły Francja ustępuje Niemcom. Niemcy przedwojenne były si1niejsze od Francji i Rosji razem wziętych i osiągnięcie przez nich decydującej przewagi jest łatwe, ze względu na posiadany potencjał wojny, znaczniejszy niż francuski.

Stosunek sił potencjalnych poszczególnych państw jest wypadkową szeregu czynników. Ilość 1udności, gęstość zaludnienia, gęstość sieci kolejowej, środki komunikacyjne, produkcja żelaza i stali, przemysł mechaniczny, przemysł chemiczny – oto czynniki siły, dające się obiektywnie zmierzyć. Bezwarunkowo istnieją jeszcze imponderabilia, lecz nie mogą przeważać powyżej wymienionych czynników. […]

POLSKA I NIEMCY JAKO PODSTAWA BLOKU ŚRODKOWOEUROPEJSKIEGO

Międzynarodowe stanowisko, Polski i Niemiec jest w znacznej mierze uwarunkowane wzajemnym stosunkiem tych dwóch państw. Polska i Niemcy mogą być podstawą olbrzymiego bloku środkowoeuropejskiego, który musi objąć Austrię, Węgry, Czechy, Rumunię, Bułgarię, Jugosławię, Grecję, Turcję, oraz państwa nadbałtyckie – bloku, liczącego, około 200 milionów mieszkańców.

[…] Taki blok byłby pierwszorzędną potęgą gospodarczą i militarną. Niemcy z natury rzeczy zajęłyby w nim pierwsze miejsce, lecz drugie miejsce należałoby Polsce. Polska nie żywi w sobie nienawiści względem Niemiec, odczuwa tylko obawę przed ich przewagą liczebną, terytorialną i cywilizacyjną. Obawiałaby się pozostawać sam na sam z Rzeszą Niemiecką. Współistnienie bloku z szeregiem państw, które mogą szukać oparcia w Polsce i być w pewnej mierze jej oparciem, umożliwi jej bez wszelkiej obawy wejście do bloku, będącego przymierzem gospodarczym i politycznym. Podstawą przymierza gospodarczego będą cła preferencyjne i wyrównawcze oraz umowy handlowe, zawierane częstokroć przez blok cały.

Jest to jedyna właściwa kombinacja, Polska nie może zblokować się z sąsiednią Rosją, ze względu na odmienność ustroju gospodarczego oraz ideologii gospodarczej. Nie może się z nią sprzymierzyć, gdyż przymierze z Rosją otwiera drogę jej wpływom i prowadzi do narzucenia Polsce ustroju sowieckiego, konsekwencją czego byłoby wcielenie Polski do Rosji. Polska nie może sprzymierzyć się z Rosją, bo armia sprzymierzona rosyjska, gdyby znalazła się z Polsce, usiłowałaby przede wszystkim zmienić jej ustrój. Niemcy nie mogą zblokować się z Rosją, gdyż ze względu na zasoby naturalne Rosji, państwo to wydźwignięte przez techników, instruktorów, narzędzia i maszyny niemieckie, stałoby się groźbą, niebezpieczną dla Niemiec. Pochłonąwszy Polskę lub podzieliwszy ją z Niemcami, stałaby się dla tego państwa niebezpieczną sąsiadką. Czechosłowacja stałaby się lennikiem Rosji. Rosja opanowałaby półwysep Bałkański. Ze wzg1ędu na antagonizm niemiecko-francuski, Francja usiłowałaby przelicytować Niemcy w koncesjach dla Rosji, aby mieć to państwo znów jako taran dla rozbijania Niemiec.

Położenie geograficzne Polski i Niemiec tak się ułożyło, że te państwa muszą być z sobą albo w przymierzu, albo w antagonizmie, wiodącym do wzajemnego zniweczenia się.

Niemcy obecnie nie mogą zblokować się z Francją. Francja bowiem nie uznaje równouprawnienia Niemiec pod względem międzynarodowym, nastaje na ich niepodległość, stawiając veto na dozbrojenie się Niemiec oraz na połączenie Austrii z Niemcami. Francja pragnie opierać się o Polskę, Małą Ententę i przy pomocy tych dwóch sprzymierzeńców i klientów narzucać swą wolę Niemcom. Nie jest to przypadkiem, że Hitler, którego głównym zadaniem jest wyzwolenie Niemiec spod władzy Francji, władzy zamaskowanej przez Ligę Narodów i czynniki międzynarodowe, zainicjował akcję zbliżenia się z Polską.

Francja może w przyszłości wejść do bloku środkowoeuropejskiego, a przez to przeobrazić go w blok paneuropejski. Będzie musiała to uczynić, jeżeli chce uniknąć zmniejszenia terytorialnego przez Niemcy oparte o blok i Italię. Krystalizacyjnym ośrodkiem blokowania się Europy nie może być Francja, zdradzająca Europę, zdradzająca białą rasę na rzecz afrykańskich murzynów, słabo zaludniona, bez przyrostu, bez sił technicznych, mogących zapłodnić Europę. Rola ośrodka winna przypaść Niemcom z ich przemysłem inwestycyjnym i talentem organizacyjnym. Sama pozycja geograficzna w centrum Europy predestynuje ich do tej roli, którą muszą odegrać lub stać się drugorzędnym państwem, ofiarą ekspansji Rosji i supremacji politycznej Francji. Polska, należąca do bloku francusko-rosyjskiego, to okrążenie Niemiec. Rozbiór Austrii pozbawił Rzeszę Niemiecką naturalnego sprzymierzeńca. Otóż zadaniem polityki niemieckiej musi być wytworzenie sobie sprzymierzeńca z Polski i szeregu państw środkowej Europy. Tu przede wszystkim powstaje pytanie, czy możliwe jest zbliżenie polsko-niemieckie, czy nie stoi na zawadzie antagonizm historyczny, wspomnienie krzywd z jednej strony, wspomnienie dawnych zdobyczy na ziemiach polskich z drugiej.

Jeżeli byśmy opierali się na nastrojach panujących w polskim i niemieckim społeczeństwie jeszcze z przed kilku miesięcy, to musielibyśmy dać odpowiedź negatywną, lecz opieranie się na nastrojach jest rzeczą zawodną. Nastroje zmieniają się szybko, nastrojami kieruje rząd prowadzący politykę, którą uważa za zgodną z racją stanu swego państwa. Radio zwiększa narzędzie wpływów rządów, a prasa nawet w najbardziej wolnościowych państwach ulega dyrektywom rządu.

Gdy następowało zbliżenie angielsko-francuskie, wielu we Francji uważało, że jest ono niemożliwe i wołało: „Czyż nie znacie Anglików”. Nastąpiło jednak porozumienie i Anglicy, którzy jeszcze niedawno przejawiali daleko, więcej sympatii do Niemiec, niż do Francji, którzy podziwiali nadzwyczajne rezultaty osiągnięte przez niemiecką naukę, niemiecką technikę, niemiecki talent organizacyjny, niespodziewanie zostali rzuceni w odmęt wojny przeciwko Niemcom i krzyknęli na cały świat o niemieckim barbarzyństwie, mobilizując przeciw Niemcom różne części świata oraz ogładzając Niemców blokadą. „Gott straffe Eng1and”, mówiono na każdym kroku w Niemczech podczas wojny. Prasa niemiecka z pewną rezerwą pisała o Francji, mając nadzieję, że Francja pokonana zostanie sprzymierzeńcem Niemiec. Natomiast nie szczędziła słów nienawiści do Ang1ii i pogardy do Rosji. Skończyła się wojna. Już na konferencji pokojowej Anglia okazała się mniej zachłanną, mniej dążąca do szkodzenia Niemcom, niż Francja. Przyszła potem okupacja zagłębia Ruhry, trzymanie armii czarnej w okupowanych prowincjach niemieckich. „Gott straffe Frankreich”- tymi słowy witali się Niemcy przy spotkaniu w 1923 r. Przeszło od tego czasu około 2 lat i następuje pewne porozumienie francusko-niemieckie, umowa w Locarno.

O nienawiści rasowej i wstręcie rasowym między Polakami i Niemcami nie ma mowy. Polska w ciągu przeszło tysiącletniego istnienia narodu polskiego zasilała się niemiecką krwią, o1brzymią kolonizacją rolną, która nawet zmieniła ustrój agrarny Polski. Wsie polskie były przenoszone na prawo niemieckie, z jakiego korzystały wsie niemieckich kolonistów; miasta polskie powstały przez kolonizację niemiecką; mieszczaństwo polskie w znacznej części jest pochodzenia niemieckiego.

Gdy Powstało Księstwo Warszawskie, wykrojone z nabytków Prus na Polsce, mogła się zrodzić idea niebezpieczeństwa pruskiego, co nie przeszkodziło rządowi Księstwa zapewnić ulgi d1a rzemieślników i przemysłowców niemieckich, osiadających w Polsce. Za czasów Królestwa Kongresowego tkacze niemieccy, ściągnięci z Saksonii przez ministra skarbu ks. Druckiego-Lubeckiego, dali początek Łodzi i podstawę przemysłu tkackiego Królestwa. Wprowadzenie cła w złocie w 1876 r., spadek kursu rub1a, czyniący stawki w złocie bardzo uciążliwymi, wywołały po wojnie rosyjsko-tureckiej przesiedlanie się przedsiębiorstw niemieckich do Polski aby przeskoczyć w ten sposób wysoką rosyjską barierę celną. Kolonizacja przemysłowa niemiecka stała się dźwignią przemysłu polskiego. Przywędrował niemiecki technik i majster, nawet z początku fachowy robotnik niemiecki. Część tych kolonistów wróciła do Niemiec, część uległa polonizacji.

Jako charakterystyczny objaw stosunków polsko-niemieckich należy zaznaczyć współżycie emigracji polskiej i niemieckiej w Stanach Zjednoczonych; Chicago, Milwaucke oraz inne miasta o znacznym procencie ludności polskiej, posiadają znaczny procent ludności niemieckiej. Polska ludność szła w ś1ad za niemiecką, pod jej wpływem wybierała miejscowości swego osadnictwa ze względu na większe rozpowszechnienie wśród Polaków języka niemieckiego, niż angielskiego i ze wzg1ędu na poznaniaków i Kaszubów, służących za tłumaczy pomiędzy Polakami z Królestwa a Niemcami, oraz na większą bliskość obyczajową między Niemcami, a Polakami niż, między Polakami a Amerykanami. Polacy w Stanach Zjednoczonych żywiołowo dążyli do współpracy z Niemcami.

W Polsce kolonizacja niemiecka w ciągu wieków polszczyła się. W Prusach nastąpiła germanizacja pewnej ilości Polaków i innych Słowian. Ludność wschodnich Niemiec ma w swoich żyłach dum krwi słowiańskiej, Polacy dużo krwi niemieckiej.. Wszystko to wywołuje rasowe pokrewieństwo między Polakami a Niemcami, a wyłącza wstręty rasowe. W 1912 r. przeglądając statystykę małżeństw w Poznaniu, skonstatowałem olbrzymi, procent małżeństw polsko-niemieckich. Tymczasem w Wilnie lub Grodnie procent mieszanych małżeństw polsko-rosyjskich był nikły. […]

Źródło:

Władysław Studnicki, System polityczny Europy a Polska, Warszawa 1935, s. 9-11, 232-236, 317-319 i

W 1939 r. władzę nad narodem polskim próbowali przejąć Niemcy i w tym celu dokonali podboju Polski. Władysław Studnicki, ówczesny znany germanofil, ale zarazem odważny polski patriota został zapytany przez Niemców dlaczego nie pisuje do niemieckich gazet. Odpowiedział, że może pisać do niemieckich gazet dla Niemców, natomiast na pewno nie będzie pisał do niemieckich gazet dla Polaków. A cóż to znowu za różnica? Dlaczego Władysław Studnicki tak się upierał przed pisaniem do niemieckich gazet dla Polaków? Dlatego, że uważał, iż niemieckie gazety dla Polaków są narzędziem dominacji Niemców nad Polakami. Niemieckie gazety dla Polaków podpowiadały Polakom takie zachowania, jakich Niemcy nigdy by u siebie nie chcieli, nigdy by nie tolerowali i jakimi oficjalnie pogardzali. Słowem, niemieckie gazety dla Polaków miały na celu doprowadzenie Polaków najpierw do stanu demoralizacji, objawiającej się również w postaci zatracenia poczucia narodowego, a następnie do stanu psychicznej bezbronności wobec Niemców. Skoro tak, to już nie dziwimy się temu uporowi Władysława Studnickiego. Dzisiaj wiele gazet i stacji radiowych w Polsce stanowi własność niemiecką. Być może są już one niemieckimi mediami dla Polaków, a być może staną się takimi dopiero w przyszłości, kiedy powstanie taka potrzeba.

[/b] Świetny artykuł Adama Danka w dużej mierzy poświęcony omawianym wydarzeniom i Władysławowi Studnickiemu [/b]

Zabawy w odbrązowianie

Z góry wiedziałem, że tak będzie. Wiedziałem, że kiedy tylko nadejdzie Jedenasty Listopada, jakieś pismackie zera podniosą jazgot na Józefa Piłsudskiego. Wiedziałem nawet konkretnie, że uczynią to parweniusze uważający się samozwańczo za równoprawnych spadkobierców przedwojennego obozu narodowego, ponieważ indywidua tego autoramentu uważają obsikiwanie nogawek Komendantowi za swój psi obowiązek. Wiedziałem wreszcie, że ta pretensjonalna koteryjka nie wysili się na żadne oryginalne treści, a jak zwykle ograniczy się do przemiędlenia po raz kolejny swojej mantry: niepodległą Polskę tak naprawdę stworzyli Roman Dmowski i endecja, a Piłsudski nic dla niepodległości nie zdziałał – w zwyczajowym opakowaniu wyświechtanych formułek o „odbrązowieniu ››mitu Marszałka‹‹” i wszystkich tych grymasów, jakimi zwykła pokrywać brak merytorycznych argumentów. Podobno z głupotą i chamstwem się nie polemizuje, gdyż byłaby to dla niego niezasłużona nobilitacja. Mając jednak na myśli młodszych czytelników, którzy z właściwą sobie bezkrytycznością mogliby zawierzyć owym elukubracjom, postaram się pokazać, jak się ich wypociny mają do rzeczywistości. Kto wie, być może jakiś pseudonarodowy fanfaron pozwoli sobie na chwilę namysłu, zanim po raz kolejny mechanicznie powtórzy lub przepisze to, co wykuł ze spreparowanej historii zawartej we wszechpolskich czy para wszechpolskich broszurkach i gazetkach.

Polityka Piłsudskiego
Pierwszej spójnej koncepcji odzyskania przez Polskę niepodległego bytu, opartej na analizie geopolitycznej, istotnie nie sformułował Piłsudski – ani Dmowski. Jak na złość endeckim germanofobom, stworzył go konserwatywny geopolityk Władysław Studnicki (1867-1953), uważany (i sam się uważający) za czołowego germanofila polskiego. Jeszcze w 1897 r. ogłosił on prognozę wskazującą, że ekspansje Rosji na wschód i Japonii na zachód doprowadzą w relatywnie krótkim czasie do otwartego konfliktu zbrojnego obu cesarstw, z którego Rosja wyjdzie pokonana (prognoza ta spełniła się całkowicie w latach 1904-1905). Osłabienie Rosji w rezultacie klęski wojennej zachęci Niemcy do zbrojnego wystąpienia przeciw kłopotliwemu sąsiadowi. Perspektywa starcia obu mocarstw wzbiera coraz bardziej, w miarę jak rozpada się stary, Bismarckowski sojusz prusko-rosyjski, a państwo carów i państwo kajzerów zbierają siły do walki o pozycję europejskiego hegemona. Taką koniunkturę międzynarodową w 1903 r. Studnicki ocenił jako dogodną dla odrodzenia rodzimych planów niepodległościowych: konflikt niemiecko-rosyjski oznacza, że karta polska musi wrócić do gry. Dla Studnickiego nie ulegało wątpliwości, którą ze stron konfliktu powinni poprzeć Polacy. W zaborze rosyjskim znajdowało się ponad cztery piąte przedrozbiorowego terytorium Rzeczypospolitej i niemal dwie trzecie polskiej ludności żyjącej pod zaborami. Było jasne, że Rosja nie odda dobrowolnie swego stanu posiadania, a niepodległe państwo polskie nie mogłoby bez niego istnieć, toteż warunkiem sine qua non stawało się militarne wypchnięcie Rosji z ziem polskich – jedyną zaś siłą zdolną do jej pobicia pozostawały Niemcy. W konkluzji Studnicki postulował rozpoczęcie prac nad formowaniem zrębów polskiej siły zbrojnej, aby w przyszłości mogła ona posłużyć jako polityczny argument przetargowy: czyn zbrojny Polaków przeciw Rosji po stronie Niemiec, w zamian za poparcie przez nie ich aspiracji do niepodległości.

Szefa Wydziału Spiskowo-Bojowego PPS początkowo nic nie łączyło ze Studnickim i jego rozumowaniami. Zainteresował się nimi dopiero po tym, jak porażka rewolucji lat 1905-1906 przekreśliła jego wcześniejsze powstańcze zamierzenia. W efekcie odegrał rolę realizatora koncepcji Studnickiego – jako przywódca Związku Walki Czynnej, potem ruchu strzeleckiego, a wreszcie inspirator powstania Legionów Polskich. Nie podzielał jednak sympatii proniemieckiego geopolityka, dlatego recepcji jego myśli dokonał krytycznie, modyfikując zasadniczą koncepcję. Studnicki upatrywał nadziei na odrodzenie polskiej państwowości w ścisłym i trwałym sojuszu z Niemcami; Piłsudski relacje z zachodnim zaborcą traktował czysto instrumentalnie, współpracę z nim zaś w walce przeciw Rosji uważał za potrzebną jedynie przejściowo. Począwszy od 1914 r. prowadził grę polityczną według przekonania, że sytuacja Polski rozstrzygnie się dwuetapowo: w pierwszym etapie Niemcy pokonają na wschodzie Rosję, w drugim same zostaną pokonane na zachodzie przez Francję i Wielką Brytanię. Jak dowodzą zachowane relacje, artykułował ów pogląd od samego początku pierwszej wojny światowej, wykazał zatem imponującą dalekowzroczność. Natomiast po wybuchu rewolucji w Rosji wiosną 1917 r., oznaczającej trwałe unieszkodliwienie wschodniego zaborcy, Piłsudski jako aktualnego wroga niepodległości Polski wyraźnie wskazał Niemcy – i od tamtej pory konsekwentnie szedł na konfrontację z Niemcami, sabotując werbunek Polaków do Polskiej Siły Zbrojnej (Polnische Wehrmacht), propagując przez swoją polityczną siatkę bojkot instytucji utworzonego przez Niemcy i Austro-Węgry w 1916 r. Królestwa Polskiego (co osobiście, jako monarchiście, ciężko mi pochwalić), odrywając Legiony Polskie od wojsk niemieckich przez wywołanie „kryzysu dymisyjnego” oraz „kryzysu przysięgowego”. Z powyższych powodów najwybitniejszy przedstawiciel orientacji proniemieckiej (tzw. aktywistycznej), przywoływany już Władysław Studnicki, atakował go jako sabotażystę, a jego politykę w latach 1916-1917 uznawał za zdradę polskiej racji stanu. Warto przypomnieć te – wydawałoby się – znane fakty, kiedy się czyta, jak kolejny domorosły endek oskarża Piłsudskiego o polityczną germanofilię. Odmienny pogląd na jego rzekomą germanofilię musieli mieć Niemcy, aresztując Piłsudskiego wraz z Szefem (pułkownikiem Sosnkowskim) i osadzając ich obu w magdeburskiej twierdzy.

Wskazując w 1917 r. Niemcy jako główną przeszkodę na drodze do niepodległości, Piłsudski jednocześnie oceniał, iż akcja polityczna Rosji podczas pertraktacji pokojowych może być dla nas korzystna. Pseudonarodowe gryzipiórki dryfują więc daleko od rzeczywistości, gdy nagminnie imputują mu aprioryczną rusofobię. Bardziej jednak od tej ostatniej lubią Marszałkowi zarzucać rzecz poważniejszą, mianowicie – socjalizm. W tym przypadku argumentacja (pożal się Boże) sprowadza się do skonstatowania, że polski ruch niepodległościowy był głupi i zły, gdyż tworzyli go socjaliści. W odniesieniu do okresu po 1905 r. stwierdzenie to stanowi jednak poważną symplifikację. Komendant niewątpliwie wypłynął politycznie na ruchu socjalistycznym, ale jego samozwańczy sędziowie poprzestają na tym suchym fakcie, zamiast zastanowić się, w jakie łożysko ów ruch został przezeń skierowany. Powstania lat 1830, 1848, 1863, za których bezmyślnego kontynuatora bezpodstawnie uważają Piłsudskiego endecy, odbywały się w imię lewicowo-rewolucyjnych haseł demokracji (politycznej i społecznej), republiki, wywłaszczenia szlachty ziemiańskiej itp. Dawne polskie zrywy miały jedną zasadniczą charakterystykę ideową: obóz przewrotu chciał wykorzystać rewolucję narodową (nazwijmy tak powstanie) jako narzędzie do przeprowadzenia rewolucji społecznej. Piłsudski dokonał zwrotu o sto osiemdziesiąt stopni: rewolucję społeczną uczynił narzędziem do zrealizowania rewolucji narodowej. Pomijamy tu stanowisko autorów – takich jak konserwatywny filozof prof. Marian Zdziechowski (1861-1938), który Marszałka znał osobiście, należał do jego przeciwników politycznych, a prywatnie raczej go nie lubił – utrzymujących, że w rzeczywistości nigdy nie był on ideowym socjalistą i jako kresowy ziemianin wśród proletariackiego prymitywu czy wykorzenionych lewicowych intelektualistów zawsze czuł się nieswojo; to również nadmiernie uproszczona opinia. Ale w latach 1908-1914, kiedy trwały przygotowania do polskiej irredenty, socjalizm miał już dla Komendanta i jego drużyny znaczenie zupełnie drugorzędne i służył głównie za zewnętrzny sztafaż, przeznaczony do pozyskiwania nowych zwolenników dla zasadniczych zamierzeń ruchu. Oskarżyciele Piłsudskiego mają członkostwo w narodowo-niepodległościowym odłamie Polskiej Partii Socjalistycznej za rodzaj niezmywalnego piętna lewicowości, tymczasem przez PPS przewinęli się również późniejsi znakomici eksponenci konserwatyzmu, tacy jak prof. Wacław Makowski (1880-1942) i Władysław Studnicki, oraz szerzej, autorytarnej prawicy, jak pułkownicy Aleksander Prystor (1874-1941) i Walery Sławek (1879-1939). Z drugiej strony, pseudonarodowcom nie przeszkadza jakoś ani całkowita lewicowość korzeni endecji (chyba zresztą jeszcze większa niż u wczesnych piłsudczyków, bo ci ostatni starali się szukać inspiracji i wzorów w historii, podczas gdy wcześni endecy odrzucali przeszłość en bloc) ani kierownictwo tego obozu złożone z pozytywistycznych bezbożników, ani też fakt, że ich ukochana endecja w toku debaty nad przyszłą konstytucją niepodległej Polski sprzymierzyła się taktycznie przeciw Piłsudskiemu z… socjalistami z PPS, w doskonałej zgodzie z nimi przegłosowując marionetkową pozycję prezydenta na wypadek, gdyby Piłsudski aspirował do tego urzędu. W ten sposób Polska zyskała najgorszą w swych dziejach konstytucję. Na szczęście Marszałek posłał konstytutę-prostitutę na śmietnik historii kopniakiem swojego wojskowego buta.

Polityka Dmowskiego
Przechodząc do koncepcji politycznych Romana Dmowskiego, pozwolimy sobie pominąć powody przyjęcia przezeń orientacji prorosyjskiej, ponieważ są one dobrze znane nawet kiepskim publicystom, uważającym się (na wyrost) za kontynuatorów Pana Romana, stąd nie ma potrzeby streszczać tu książki Niemcy, Rosja a sprawa polska. Podkreślimy jedynie, że wbrew temu, co niekiedy zarzucają mu jego krytycy, Dmowski traktował zbliżenie z Rosją podobnie jak Piłsudski zbliżenie z państwami centralnymi: czysto taktycznie, jako rozwiązanie przejściowe, służące do uzyskania dla Polski niepodległości. Ci, którzy swej wierności dla idei narodowej usiłują dowodzić wszechstronnym okazywaniem nienawiści do Marszałka, zapewniają, że jego taktyczna orientacja na państwa centralne pociągnęłaby za sobą upadek perspektyw na uzyskanie niepodległości, ponieważ Niemcy i Austro-Węgry przegrały I wojnę światową, a zwycięskie państwa ententy zemściłyby się na Polsce tak jak na innych ich sojusznikach. Nie przeszkadza im to jako właściwego twórcy Polski niepodległej przedstawiać Dmowskiego, który chciał niepodległość wywalczyć u boku najpierw Rosji, a później Francji i Wielkiej Brytanii. A przecież to Rosja jako pierwszy uczestnik tej wojny poniosła sromotną klęskę: nie tylko została pokonana militarnie przez wojska kajzera, ale w wyniku rewolucji uległa kompletnemu zniszczeniu, rozpadła się jako państwo. Natomiast Francja i Wielka Brytania od samego początku niemal do samego końca wojny były przeciwne niepodległości Polski, stojąc na stanowisku, że kwestia polska stanowi wewnętrzną sprawę ich rosyjskiego alianta. Podczas wojny cenzura we Francji zabraniała pisać o niepodległości Polski. Brytyjski premier Lloyd George jeszcze w 1918 r. nazwał polskie aspiracje niepodległościowe żałosnymi pretensjami państw satelickich. Orientacja na takich to sprzymierzeńców ma dowodzić wyższości koncepcji Dmowskiego nad koncepcją Piłsudskiego. Kinder-endecy uwielbiają wprost powtarzać, że tak naprawdę to niepodległość załatwił nam zorganizowany przez Dmowskiego na zachodzie Komitet Narodowy Polski, ale jakoś nie pamiętają, iż przez długi czas memoriały o utworzeniu państwa polskiego, jakie KNP kierował do ministerstw spraw zagranicznych Francji i Wielkiej Brytanii, trafiały do kosza.

Nie pamiętają również o pewnym niezmiernie istotnym fakcie. Państwo Polskie podczas I wojny światowej utworzyły właśnie ich znienawidzone Niemcy i Austro-Węgry, aktem dwóch cesarzy z 5 listopada 1916 r. Niewątpliwie był to moment przełomowy w wojennych dziejach sprawy polskiej, której od tej pory już w żaden sposób nie dało się dyplomatycznie zamieść pod dywan. Jak zareagował Dmowski? 11 listopada 1916 r. wraz ze współpracownikami ogłosił protest przeciw utworzeniu polskiego państwa. A przecież to właśnie Królestwo Polskie miało potem uzyskać niepodległość i zbierać w całość ziemie polskie z pozostałych dwóch zaborów. Skoro już mowa o zapomnianych twórcach polskiej niepodległości, przypomnijmy, że w budowę Królestwa włączył się cały szereg zasłużonych polskich konserwatystów: prof. Władysław Leopold Jaworski (1865-1930), Zdzisław książę Lubomirski (1865-1943), prof. Michał Rostworowski (1864-1940), prof. Wojciech Rostworowski (1877-1952), prof. Stanisław Starzyński (1853-1935) oraz Władysław Studnicki. Ale o tych politykach i myślicielach pseudonarodowi pismacy w życiu nie słyszeli, a jeśli przypadkiem słyszeli, to mówią: no tak, ale oni nie byli z Dmowskim, więc się nie liczą.

Adam Danek

Władysław Studnicki

Z Wikipedii

Władysław Gizbert-Studnicki (ur. w 1867 w Dyneburgu – zm. 1953 w Londynie), polski polityk i publicysta orientacji proniemieckiej.

W młodości był działaczem II Proletariatu, za działalność socjalistyczną zesłany na Syberię. Po powrocie z zesłania wszedł do władz Polskiej Partii Socjalistycznej. Przeszedł następnie do ruchu ludowego, by ostatecznie stać się ideologiem ruchu narodowego. Porzucił jednak endecję, zrażony jej rusofilstwem.

W 1904 napisał książkę Od socjalizmu do nacjonalizmu, gdzie przedstawił przyczyny zmiany swoich poglądów. W 1910 wydał Sprawę polską, w której głosił potrzebę odbudowy niepodległej Polski w oparciu o państwa centralne. Wysunął wówczas koncepcję tzw. trializmu, czyli poszerzenia austro-wegierskiej unii realnej o trzeci człon, którym miało być odbudowane państwo polskie. Był zwolennikiem rozbicia Rosji, która okupował 80 % terytorium I Rzeczypospolitej (w granicach z 1772). Stał się jednym z najwybitniejszych przedstawicieli orientacji proniemieckiej.
10 maja 1916 spotkał się z generał-gubernatorem Hansem von Beselerem, któremu przedłożył projekt powołania niepodległej Polski, ze wschodnią granicą na Dźwinie i Berezynie, z zachowaniem zachodniej granicy Kongresówki z Niemcami z 1815. 21 lipca 1916 założył Klub Państwowców Polskich. Nazywany był jednym ze współautorów aktu 5 listopada, mocą którego utworzono Królestwo Regencyjne. Wszedł do 25 osobowej Tymczasowej Rady Stanu.

W II Rzeczypospolitej poświęcił się działalności publicystycznej, wydając szereg książek, m. in. w 1935 System Polityczny Europy a Polska, która to praca wywołała w 1936 niepokój samego Wiaczesława Mołotowa.

W 1938 wydał książkę Kwestia Czechosłowacji a Racja Stanu Polski, a w czerwcu 1939 Wobec nadchodzącej drugiej wojny światowej, gdzie prognozował izolowaną wojnę Polski z Niemcami i niewykonanie zobowiązań sojuszniczych wobec RP przez Wielką Brytanię i Francję. Książka została pozbawiona debitu w Polsce, a jej nakład skonfiskowany.

W październiku 1939 napisał do władz III Rzeszy Memoriał w sprawie odtworzenia Armii Polskiej i w sprawie nadchodzącej wojny niemiecko – sowieckiej, w którym postulował odtworzenie Wojska Polskiego, które w sojuszu z Wehrmachtem miało wyzwalać narody ZSRR.

20 stycznia 1940 napisał w Warszawie i wystosował Memoriał dla Rządu Niemieckiego w sprawie polityki okupacyjnej w Polsce, w którym protestował przeciwko nazistowskim metodom terroru i oskarżał niemieckie czyny w Polsce.
Wyjechał do Berlina i z memoriałem dotarł do Goebbelsa.
Jednak został aresztowany przez Gestapo, po czym internowany w sanatorium w Neubabelsbergu.
Zwolniono go po klęsce Francji. 6 sierpnia 1940, uzyskał zezwolenie na powrót do Warszawy.
Podtrzymywał tam nadal kontakty z władzami okupacyjnymi, wykorzystywał je także do krytyki działań niemieckich wobec Polaków oraz do interwencji, niejednokrotnie skutecznych, w sprawach osób uwięzionych.
Jego petycje zostały zignorowane. 10 lipca 1941 ponownie aresztowany przez Gestapo; uwięziony na Pawiaku, gdzie przebywał w więzieniu ponad rok.
Został zwolniony w wyniku interwencji Maurycego Stanisława Potockiego 15 sierpnia 1942.
Niezrażony, propagował wciąż ideę polsko-niemieckiej współpracy politycznej i wojskowej.
http://pl.wikipedia.org/w…%82aw_Studnicki

GENEZA MOICH POGLĄDÓW

Tematem książki są wydarzenia polityczne drugiej wojny światowej. Rozpoczynam te wspomnienia historią kształtowania się moich poglądów, aby w ten sposób ułatwić czytelnikowi zrozumienie motywów mojej działalności z własnym narodem w ratowania jego egzystencji. Należę do pokolenia zwanego „dziećmi roku 1863”. Nad ziemiami polskimi pod zaborem rosyjskim, gdzie się urodziłem, roztaczała się atmosfera cmentarza. Od niej uwolniła się Warszawa, która zaczęła przeżywać okres ożywienia gospodarczego. Wówczas również powstało zjawisko reakcji politycznej i koncepcja, że za cenę rezygnacji z niepodległości można zapewnić istnienie i rozwój narodu.

Na naszych ziemiach wschodnich trwało poczucie klęski, połączone z nadzieją odzyskania godności niepodległego państwa. Jeszcze w kilka lat po powstaniu styczniowym więzienia Wilna, Kowna, Grodna i Dyneburga przepełnione były ofiarami z okresu powstania. Pamięć o nim i jego ofiarach była żywa wśród patriotycznych rodzin polskich. W późnych latach siedemdziesiątych matka idąca na spacer z małym chłopcem pokazywała mu górne piętra dyneburskiego więzienia, gdzie przed kilku laty trzymano powstańców. Moja matka w czasie spacerów niechętnie odwiedzała tę okolicę, gdyż widok więzienia wywoływał bolesne myśli. Często wspominała mi o hr. Leonie Platerze, rozstrzelanym w Dyneburgu obok otoczonej murem twierdzy za to, że na czele oddziału powstańców pobił oddziały rosyjskie. Podczas wędrówek pod twierdzę, snując w dziecięcej głowie plany jej zdobycia, gdy zachodzące słońce odbijało się w wilgotnej mgle, podnoszącej się z łąk, czułem się tak, jakbym widział tam duszę Platera i modliłem się do niego o siłę, dzięki której mógłbym wyzwolić Polskę. Patriotyzm mój kształtowały wspomnienia o ostatnim narodowym czynie. Ani Niemcewiczowskie „Śpiewy historyczne” o królach i bohaterach dawnej Polski, ani powieści historyczne opromieniające nasze dzieje jasnym światłem nie przemawiały do mojej wyobraźni tak silnie, jak świeże tradycje roku 1863. Od czasu do czasu pojawiał się w naszym domu, jako przelotny gość, któryś z powstańców powracających z Syberii. Czasem krewny lub jakiś obcy przysłany do nas z Rosji przez krewnych lub znajomych. Powstanie, kształtujące wtedy atmosferę naszego domu wspomnieniami i opowiadaniami, często nie dawało mi zasnąć.

Lektura dzienników z tego okresu, poezja romantyczna, wszystko to co ucieleśniało atmosferę duchową roku 1863, zniknęło nam z pola widzenia, gdy nastał czas strachu o wielkich oczach. Z obawy przed domowymi rewizjami i zesłaniami niszczono pamiątki narodowe. Jednak w niejednej patriotycznej rodzinie, ukryte gdzieś w starym kredensie lub szufladzie bieliźniarki, zachowały się „Dziadów” część III, „Kordian”, „Skargi Jeremiego” itd. W domu moich rodziców przechowywano je jako relikwie narodowe i jako wspomnienie świetlanych dni walki. Czytano je nam, dzieciom. Największe wrażenie wywarła na mnie III część „Dziadów”. Nigdy nie zapomnę tego wieczoru, gdy matka, po raz pierwszy, przeczytała mi sceny z więziennej celi bazyliańskiego klasztoru. Opowiadanie Adolfa o Ciechowskim, którego „Tyle lat otaczały słuch mające ściany, a całą jego było obroną – milczenie, a całym jego były towarzystwem – cienie”, i owe zdania: „Nic nie wiem, nie powiem”, które stały się jego mottem. Pamiętam, że przy czytaniu matka i ja płakaliśmy. Ochroniło mnie to przed łzami, gdy mnie samego spotkał los więźnia. Kształtowała nas pamięć o powstaniu, atmosfera prześladowań i szykan władz rosyjskich, uczenie się z książek obrażających nasze uczucia narodowe; wzrastaliśmy uwrażliwieni na bezprawie i ludzkie cierpienie.

W naszym kraju panowała cisza i pustka, ale w sąsiedniej Rosji, cierpiącej pod tym samym uciskiem co my, rozpoczynała się walka. Zatem jak nie wierzyć w młodą Rosję i jej zwycięstwo nad caratem? Również oczekiwała na te zwycięstwo liberalna Europa. Nasza młodzież pozostawała pod wpływem rosyjskich ruchów rewolucyjnych. Walka rosyjskich rewolucjonistów podniecała naszą fantazję i przemawiała do naszych instynktów, wyrobionych w tradycji powstań. Pod wieloma względami socjalizm oznacza protest przeciw istniejącej rzeczywistości. Im cięższa jest sytuacja, im większy ucisk, im większa niesprawiedliwość, tym bardziej atrakcyjny jest dla inteligencji socjalizm. Wyznaczy to pociąg do socjalizmu inteligencji zaboru rosyjskiego. Prawie wszyscy ludzie mojego pokolenia, którzy odegrali później rolę historyczną w Polsce, byli w swoim czasie socjalistami, jak na przykład Józef Piłsudski, Stanisław Wojciechowski – pierwszy prezydent Rzeczypospolitej, Mościcki – drugi prezydent, premier Władysław Grabski, minister Stanisław Grabski i wielu innych. Socjalizm, który poznaliśmy, miał swe korzenie w Rosji. Zachodnioeuropejską myśl zastosowano w zniekształconej formie; przez dostosowanie go do rosyjskiego sposobu myślenia nadano mu inną twarz. Nie przejęto politycznych form Zachodu; europejskie swobody, w oczach tych socjalistów, oznaczały wolność do umierania z głodu. Rosja, która wcale jeszcze nie weszła na drogę kapitalistycznego rozwoju, a dzięki systemowi Obszcziny (gminnej wspólnoty ziemi) od razu miałaby osiągnąć najwyższy stopień rozwoju społecznego – socjalizm; owa Rosja, odcinając się od historycznego dziedzictwa Zachodu, ze swoim rozwojem klas społecznych, stałaby się nośnikiem nowego życia. Te oryginalne, wspaniałomyślne i nowe idee wywarły wpływ na ducha polskiej młodzieży; która już w dziesięć lat później odcięła się od nich, ponieważ zbyt silnie przeczyły one polskim tradycjom historycznym. Nas, ludzi z kresów wschodnich, ciągnęło do Warszawy; tęskniliśmy za życiem o silniejszych podnietach. Jednak Warszawa, do której przybyliśmy, nie była owym oczekiwanym centrum otwartego lub ożywionego tajnego ruchu rewolucyjnego. Będąc w Dyneburgu, widziałem w myślach ludność Warszawy poważną i pełną planów odzyskania niepodległości, o czym nie wolno było mówić tylko w prasie. Dlatego Warszawa wydała mi się dziwnie lekkomyślna, roztańczona i rozbawiona, rozmiłowana w głupawych rozrywkach. Z repertuaru warszawskich scen nie schodziły sztuki takie jak: „Małżonek z uprzejmości”, „Wicek i Wacek”, „Flik i Flak”. Już tytuły te wywoływały niechęć do warszawskiej publiczności wypełniającej teatry. Wtedy nie istniał jeszcze ruch wolnościowy i narodowowyzwoleńczy.

Wówczas stałem jeszcze na gruncie międzynarodowego socjalizmu o wpływach rosyjskich. W Warszawie nie zetknąłem się z żadną grupą socjalistyczną. W latach 1884-1888 nastąpiły liczne aresztowania wśród tak zwanego pierwszego i drugiego „Proletariatu”; należało zatem pracę organizacyjną zacząć od początku. Aby wyszkolić agitatorów wśród klasy robotniczej, Ludwik Kulczycki, ja, oraz kilku innych zaczęliśmy wykładać w organizowanych przez nas kółkach robotniczych, na tajnych spotkaniach; później wprowadziliśmy tam polską literaturę socjalistyczną, drukowaną za granicą. Aresztowano mnie i osadzono w Cytadeli, następnie na kilka lat zesłano na Syberię. W rosyjskim więzieniu etapowym zetknąłem się po raz pierwszy z socjalistami rosyjskimi; później na Syberii poznałem dużą liczbę przedstawicieli wszystkich rosyjskich ugrupowań socjalistycznych i całych pokoleń, wśród nich wielu synów rosyjskiego prawosławnego duchowieństwa. Zwłaszcza oni odznaczali się niechęcią wobec Polski. W dzieciństwie słyszeli od swoich ojców: „Wyznanie rzymsko-katolickie to herezja, papiestwo to źródło wszelkiego zła”. Zaszczepiono im do naszej wiary odrazę, którą przenieśli na Polskę. Niechęć przeciwko Polsce powstała więc na gruncie wyznania religijnego i istniała nawet wtedy, gdy sama jej przyczyna już przebrzmiała.

Rusyfikacja, jak każdy inny polityczny i socjalny proces, rozwijała swą ideologię mającą ją usprawiedliwić; taka właśnie ideologia powstała w Rosji i kształtowała poglądy nie tylko Rosji oficjalnej, umundurowanej, lecz również tej studenckich bluz oraz czerwonych koszul komunistów. „Rosyjski chłop zwyciężył polskiego szlachcica” – oto podsumowanie polsko-rosyjskich stosunków dokonane przez Rosję radykalną. „Misją Rosji jest wyzwolenie – Rosja wyzwoliła chłopów w Polsce” – takie i im podobne stwierdzenia wywoływały między mną a moimi towarzyszami zażarte dyskusje, w których wskazywałem na fakt, że Rosja bezustannie niszczy kulturę, powstrzymuje Polskę w jej rozwoju, a tym samym hamuje emancypację szerokich warstw społecznych. Twierdziłem, że Rosja nie rozwinęła kulturalnie żadnego z podległych jej narodów, nawet włączając podbite ludy Azji, wręcz przeciwnie, spowodowała ich degenerację; natomiast asymilacja włączonych do Rosji szczepów przyczyniła się do zmian fizycznych i psychologicznych Rosjan, oddalając ich od cywilizacji europejskiej.

Osobisty kontakt z Rosją, w Polakach stojących na wysokim poziomie rozwoju duchowego, wywołuje uczucie wrogości wobec niej i odstręcza od jakiejkolwiek jej ideologii. Ten duchowy proces przeszedł również Józef Piłsudski. Syberia stanowiła dla niego, tak jak i dla mnie, polityczną szkołę poznania Rosji. Osobiste doświadczenia oddziałują silniej i głębiej niż wszystko, co można przeczytać w książkach. Pamiętam, jak pewnego ranka wyszedłem na korytarz etapowego więzienia, aby dołączyć do kolumny i przypatrywałem się więźniom ustawiającym się do wymarszu. Ich szerokie twarze, kształt czaszek wykazujący dużą domieszkę krwi mongolskiej, wywołały we mnie odrazę. Myślałem: „oto barbarzyńcy, oto dzika horda, której ma być wydany mój naród”. Odczułem wtedy taki ból, takie przerażenie, że powiedziałem sobie: „Lepiej upaść jako naród, dać się zgermanizować, niż stać się nawozem dla Mongołów”. To przeżycie pozostawiło w mojej duszy głęboki ślad, na całe życie utrwaliło moją negatywną postawę wobec Rosji.

Na Syberii obserwowałem wynarodowione, poddane procesowi rusyfikacji tubylcze narody, zasilające Rosję swą krwią, a w rzeczywistości degradujące ją rasowo. Asymilacja jest to nie tylko upodobnienie się do asymilującego. To wykształcenie pewnego wymieszanego typu. Pociąg do alkoholu i okrucieństwa, charakteryzujący syberyjskich chłopów, jest dziedzictwem krwi mongolskiej. Fakt, że duża część rosyjskiej inteligencji nie może przystosować się do sposobu życia narodów cywilizowanych, wyjaśnić można ową domieszką krwi barbarzyńców.

Na Syberii poznałem dwa oblicza Rosji: tą, która więzi i karze, oraz Rosję, która sama znosi więzienia i kary. Poznałem rosyjskich urzędników wszystkich rang, ich życie oficjalne i towarzyskie, jak również ogromną liczbę politycznych zesłańców, reprezentujących wszelkie kierunki politycznych i socjalnych przekonań. Zapoznałem się również z syberyjskimi chłopami, z prawosławnymi oraz z wyznawcami różnych sekt, z przestępcami kryminalnymi, ich potomkami i członkami innych narodów, z ludźmi z domieszką krwi rosyjskiej. Często te obserwacje i wrażenia przywoływały w mojej pamięci słowa Hercena: „W każdym z nas jest jakaś kropla z Murawiewa, jakiś atom z Arakczajewa”.

Zimna i okrutna rasa, zimnokrwiste okrucieństwo, zimnokrwista rozwiązłość. „Czego mój mąż chce? Co mu do tego, że mam romans z lokatorem? Starczy dla niego i dla innych; starczy dla wszystkich”. To usłyszałem z ust pewnej Sybiraczki. Albo jak mówiła syberyjska chłopka: „Mój mąż nie lubi tego dziecka. Mówi, że to nie mój syn. A ja mu na to – durak, ty durak, nieważne jaki byk skakał, byleby cielak był nasz”. Jesienią i w zimie nie ma na wsi większego święta, które nie trwałoby kilka dni i nie zamieniałoby się w wielodniowe pijaństwo. Pierwszego dnia pijani są wszyscy mężczyźni, drugiego dnia mężczyźni i kobiety, później mężczyźni, kobiety i dzieci. Cała wieś pijana, a w końcu – bijatyki, łamanie kości, zabójstwa. Trudno byłoby na Syberii znaleźć mężczyznę, który nie obchodziłby się okrutnie z żoną, nie biłby jej. Najczęstszym przestępstwem na Syberii jest zabicie żony. Źródłem rozwiązłości szerzącej się w Rosji jak chwasty było właśnie wypaczenie stosunków rodzinnych. Snochaczestwo i snochacz – to wyrażenie nieprzetłumaczalne na języki europejskie. Snocha – to synowa, snochacz – to ten, kto utrzymuje stosunki seksualne z synową. Wypływało to ze zwyczaju, że synowie żenili się wcześnie, córki zaś wydawane za mąż były stosunkowo późno, a z powodu ciężkiej pracy i licznych porodów, kobiety starzały się wcześnie.

Trudno odnaleźć siłę moralną w narodzie rosyjskim. Moskwianin znajduje przyjemność w lekceważeniu ludzkiej i kobiecej godności. Byłem kiedyś świadkiem gminnego zebrania. Nie było tam żadnej rozsądnej dyskusji, same oderwane zdania – krzyki. Zebrani byli jak pojedyncze komórki jednego mózgu, ich postanowienia zaś stanowiły produkt kolektywny. Syberyjski chłop nie dojrzał jeszcze do indywidualnego myślenia, do indywidualnych odczuć. Zamiast tego było myślenie kolektywne, kolektywne reagowanie lub decyzje. Kto się przeciwstawił gminie, był zwalczany przez nią jako ciało obce.

Rosyjski sposób myślenia jest, jak u plemion barbarzyńskich, kolektywny. W rosyjskiej mentalności nie znalazłem podłoża dla swobód politycznych. Urzędnicy rosyjscy byli jak koczownicza horda, pozbawiona uczucia przywiązania do miejsca swego pochodzenia. Przemieszczali się oni z zachodu na wschód, ze wschodu na zachód, dbając o jak największe korzyści z tych przeniesień. Spotkałem wielu rosyjskich urzędników pracujących w Polsce. Pamiętam na przykład, jak w wigilię mego wyjazdu z Tobolska poszedłem na kolację do kasyna. Przy tym samym stole siedzieli: były prokurator z Warszawy, były urzędnik państwowego banku w jednym z polskich miast oraz były urzędnik gubernialny. Wszyscy bardzo zazdrościli mi wyjazdu do Warszawy. Cudowne miasto! Tanie rozrywki! Lśniące i białe Polki o miłym obejściu. Gdyby warszawską dziewczynę uliczną wprowadzić do tego kasyna, zrobiłaby lepsze wrażenie niż nasze damy. Tak wyglądała rosyjska sympatia dla Polski. Każdy rosyjski urzędnik marzył o odgrywaniu pana w Polsce. Było ich kilkadziesiąt tysięcy. Autonomia pozbawiłaby ich stanowisk, dostępu do koryta. Było więc rzeczą naturalną, że pod rosyjskim panowaniem autonomia Polski nie mogłaby długo trwać.

Na Syberii nie byłem traktowany źle. Przez pierwsze cztery lata żyłem w wyznaczonej mi wiosce, oddalonej od najbliższego Minusińska o kilkadziesiąt kilometrów. Dzięki fundacji pewnego zamożnego Sybiraka o nazwisku Sibiriakow była tam stosunkowo bogata biblioteka, uzupełniana dodatkowo skryptami z różnych rosyjskich uniwersytetów, przywiezionymi i pozostawionymi tu przez zesłańców. Były tu też oficjalne dokumenty o kolonizacji Syberii.

Korzystając z tych materiałów, przeszedłem kurs prawniczy, studiowałem historię Rosji oraz materiały na temat stosunków gospodarczych na Syberii. Po powrocie z zesłania studiowałem w Heidelbergu, Zurychu i Wiedniu; ale to właśnie Syberia dała podstawy mojemu wykształceniu. Ostatnie dwa lata spędziłem w Tobolsku (zachodnia Syberia). Tam nie miałem nadzoru policyjnego i mogłem zajmować się tym, czym chciałem, nie wolno mi było jednak wrócić do części Polski, będącej pod zaborem rosyjskim, ani do większych miast Rosji europejskiej. Podjąłem pracę jako adwokat i publicysta. Wysyłałem do syberyjskich czasopism artykuły o gospodarce, administracji oraz o kwestiach prawnych. Osiągnąłem pozycję jako adwokat, ale jeszcze wyższą jako publicysta. Problemy Syberii zainteresowały mnie, przemyśliwałem nad jej korzystnym rozwojem. Jednakże ciążyła mi świadomość, że pracuję na korzyść Rosji, której rozkwit lub upadek mógłby wpływać na nasze ciężkie położenie. W roku 1894 wybuchła wojna chińsko-japońska. Zrozumiałem, że jej konsekwencją będzie wojna rosyjsko-japońska. W klęskach i niepowodzeniach Rosji upatrywałem możliwości wyzwolenia Polski. Musiałem wrócić do ojczyzny i głosić, że nadchodzące wydarzenia mogą przynieść nam wolność. Zakładałem, że wojna rosyjsko-japońska skończy się raczej klęską Rosji, co mogłoby zmienić układ sił w Europie i doprowadzić do wojny między Dwu- i Trójprzymierzem. Musiałem więc wrócić do Polski, aby przygotować opinię publiczną do nadchodzących wydarzeń. Nie mogłem dłużej pracować na Syberii, gdyż mogłoby to wzmocnić siłę Rosji na wschodzie. Na zesłaniu byłem od 5 grudnia 1890 do 5 grudnia 1896 roku. W latach 1890-1894 wojna między Dwu- i Trójprzymierzem stawała się coraz bardziej prawdopodobna. Wpływało to na rozwój sytuacji politycznej w Polsce. Motorem ruchów politycznych, jak i socjalnych nie może być jedynie niezadowolenie z istniejącej sytuacji, niezbędna jest też wiara w możliwość zmian. Zbliżająca się wojna Rosji z jej sąsiadem wzbudziła nadzieję na oderwanie się od niej i uzyskanie niepodległości. I tak w latach 1890-1894 na nowo odżyły ruchy niepodległościowe. Powstała Liga Polska przekształcona potem w Ligę Narodową, której celem była niepodległość. Powstała również Polska Partia Socjalistyczna. Polski socjalizm włączył do swego programu żądanie suwerenności państwowej. W roku 1891 w Warszawie, w rocznicę Konstytucji 3 maja, odbył się wiec patriotyczny. W kwietniu 1894 – wiec w rocznicę Powstania Kościuszkowskiego. Wiadomość o nich dotarła do mnie na Syberię i umocniła pragnienie powrotu do ojczyzny, mimo iż tu osiągnąłem dobrobyt i mogłem zaspokajać swe publicystyczne ambicje.
WŁADYSŁAW STUDNICKI

Bardzo ciekawe dywagacje na temat tego czego nigdy nie było , a mogło być !

Ewolucja ideowa polskiego ruchu narodowego od tak zwanego pozytywizmu do idei totalitarnego państwa katolickiego. W międzywojniu ruch narodowy dopiero tworzył, kształtował i krystalizował swoja ideę przewodnią, odchodząc od instrumentalnego traktowania religii katolickiej do jej pełnej gloryfikacji i uczynienie z niej swojej bazy matki na której opierały się fundamenty ideologi narodowej. W ówczesnej Europie polski ruch narodowy wpisywał się w szerszy nacjonalizm katolicki występujący w takich krajach jak Hiszpania, Rumunia, Belgia, Słowacja, Chorwacja, Portugalia, czy po części Włochy. Dzisiaj mało się mówi o dążeniach i celach polskich narodowców, szczególnie tych ONR gdyż to oni najdobitniej i jasno stawiali sprawę. Należny sobie zadać pytanie czym jest to spowodowane że dzisiaj tak mało się mówi o katolickim charakterze państwa w myśli narodowej międzywojnia ? Czyżby był to współczesny syndrom laicyzacji społeczeństwa, a może problem jest bardziej złożony ? Narodowcy międzywojnia nie wstydzili mówić się o Bogu i wierze, dzisiaj jest to temat tabu albo co najwyżej traktowany jako prywatna sprawa, gdzieś został zagubiony duch narodu który tkwi w jego istocie, co przepięknie ujął Roman Dmowski w swoich stwierdzeniach.

Parę cytatów głównych ideologów idei narodowej międzywojnia.

– „Jesteśmy katolikami nie tylko dlatego, że Polska jest katolicka, bo gdyby nawet była muzułmańska, prawda nie przestała by być prawdą, tylko trudniejszy i boleśniejszy byłby dla nas, Polaków dostęp do niej. Jesteśmy katolikami nie tylko dlatego, że doktryna katolicka lepiej rozstrzyga trudności a dyscyplina konflikty, ani dlatego, że imponuje nam organizacja hierarchiczna Kościoła zwycięska przez stulecia, ani dlatego wreszcie, że Kościół ocalił i przekazał nam w spuściźnie wszystko to, co w cywilizacji antycznej było jeszcze zdrowe i nie spodlone, ale dlatego, że wierzymy, iż jest Kościołem ustanowionym przez Boga.”

Jan Mosdorf

* Źródło: Wczoraj i Jutro, 1938

Jesteśmy fanatykami, bo tylko fanatycy umieją dokonać wielkich rzeczy. Nienawidzimy kompromisu: jest to nie tylko cechą młodości naszej, ale ducha czasów, w których żyjemy.

Jan Mosdorf

* Źródło: Wczoraj i Jutro, 1938

„Katolicyzm nie jest dodatkiem do polskości, zabarwieniem jej na pewien sposób, ale tkwi w jej istocie, w znacznej mierze stanowi jej istotę. Usiłowanie oddzielenia u nas katolicyzmu od polskości, oderwania narodu od religii i od Kościoła, jest niszczeniem samej istoty narodu.”

Roman Dmowski

Naród szczerze, istotnie katolicki musi dbać o to, ażeby prawa i urządzenia państwowe, w których żyje, były zgodne z zasadami katolickimi i ażeby w duchu katolickim były wychowywane jego młode pokolenia.

Roman Dmowski

Nie trzeba dowodzić, że upadek narodów katolickich pociągnąłby za sobą upadek roli i wpływu Kościoła katolickiego. To też w sferach kościelnych z surową krytyką występowano wobec pewnych skrajności nacjonalizmu, ale na ogół uważano za bardzo pomyślny objaw budzenie się energii narodowej w społeczeństwach katolickich. Tym bardziej, że razem z odrodzeniem myśli narodowej szedł zwrot ku katolicyzmowi, ogarniający znaczną liczbę ludzi, którzy pod wpływami prądów XIX wieku od niego się byli oddalili.

Roman Dmowski

„Państwo polskie jest państwem katolickim. Nie jest nim tylko dlatego, że ogromna większość jego ludności jest katolicką, i nie jest katolickim w takim czy innym procencie. Z naszego stanowiska jest ono katolickim w pełni znaczenia tego wyrazu, bo państwo nasze jest państwem narodowym, a naród nasz jest narodem katolickim.
To stanowisko pociąga za sobą poważne konsekwencje. Wynika z niego, że prawa państwowe gwarantują wszystkim wyznaniom swobodę, ale religią panującą, której zasadami kieruje się ustawodawstwo państwa, jest religia katolicka, i Kościół katolicki jest wyrazicielem strony religijnej w funkcjach państwowych.
Mamy w łonie naszego narodu niekatolików, mamy ich wśród najbardziej świadomych i najlepiej spełniających obowiązki polskie członków narodu. Ci wszakże rozumieją, że Polska jest krajem katolickim i postępowanie swoje do tego stosują. Naród polski w znaczeniu ściślejszym, obejmującym świadome swych obowiązków i swej odpowiedzialności żywioły, nie odmawia swoim członkom prawa do wierzenia w co innego, niż wierzą katolicy, do praktykowania innej religii, ale nie przyznaje im prawa do prowadzenia polityki, niezgodnej z charakterem i potrzebami katolickimi narodu, lub przeciw katolickiej.”

Roman Dmowski „Kościół, naród i państwo”

„Obóz narodowy to jest nie tylko strategia polityczna i koncepcja polityki zagranicznej, ale to jest także i ideologia. Jest to przede wszystkim idea narodowa. Przedmiotem troski tego obozu nie jest interes tej czy innej klasy społecznej, nie jest to także zaspokojenie potrzeb poszczególnej jednostki, nie są wreszcie cele międzynarodowe, ale jest to dobro narodu. Można by polską ideę narodową – to znaczy ideologię „endecji” – nazwać nacjonalizmem, gdyby nie to, że słowo to nabrało w dzisiejszych czasach nieco innego znaczenia. Ale dobro narodu nie jest w pojęciu polskiego obozu narodowego dobrem najwyższym. Dobrem najwyższym jest Bóg. Dobro narodu, tak samo, jak dobro poszczególnej rodziny, podporządkowane być musi prawu moralnemu. Ideologia obozu narodowego to ideologia Boga i ojczyzny”.

Jędrzej Giertych „Polski obóz narodowy”

„Polska od nas wymaga, byśmy byli pokoleniem wielkim. My pokoleniem wielkim będziemy. Nie zawiedzie się na nas historia. Rozumiemy nasze obowiązki i mamy wolę obowiązkom tym sprostać. Idziemy, rwiemy się do czynu. Ramiona nam się prężą do pracy, palą się nam głowy i serca. Z wiarą w Boga i Ojczyznę, z wolą dozgonnej Im służby wchodzimy w życie, idziemy objąć wszystkie posterunki. My, synowie odrodzonej Polski, nowe pokolenie!” (str. 119 – jest to ostatni akapit książki),

„Istotą tego, co się dzisiaj w świecie dzieje, jest walka świata chrześcijańskiego z antychrześcijańskim. Po raz drugi od czasu narodzenia się islamu i od jego podbojów, które przekształciły w dziedziny muzułmańskie rozległe kraje, ongiś na wskroś chrześcijańskie (Syrię, Palestynę, Małą Azję, cały w ogóle Bliski Wschód, a dalej Egipt, Afrykę Północną, tę Afrykę Północną, która wydała świętego Augustyna, a wreszcie Konstantynopol i większą część Półwyspu Bałkańskiego, a nawet część Hiszpanii), po raz drugi od owej groźnej epoki, narodziły się w świecie siły, uosobione w komuniźmie, a przelotnie także w hitleryźmie, które sprzysięgły się na to, by świat chrześcijański, by religia chrześcijańska, by cywilizacja oparta o podstawy chrześcijańskie, by cały w ogóle byt narodów, odwiecznie żyjących życiem chrześcijańskim, doprowadzić do ostatecznej zagłady”.

Jędrzej Giertych „My nowe pokolenie”

„To właśnie my reprezentujemy postęp. My mamy przyszłość przed sobą. My w coraz większej powszechności naszej wiary zdobywamy dowód na potwierdzenie słuszności naszego poglądu, iż nie ma sprzeczności między największą nawet głębią nowoczesnej, przez wiek XIX stworzonej, lub skontrolowanej wiedzy, a najbardziej prostą, powiedzmy nawet prostaczą, właściwą maluczkim pobożnością i wiarą”. ( str. 23 – Służba Bogu)

Jędrzej Giertych

Z deklaracji ideowej Obozu Wielkiej Polski, która nie zostawia żadnych złudzeń co do istoty państwa i jego charakteru katolickiego.

2. Celem naszego narodu, w pojęciu Obozu Wielkiej Polski, jest stać się narodem wielkim, zarówno w życiu wewnętrznym państwa, jak w stosunkach międzynarodowych. Wielkim jest naród, który wysoko nosi sztandar swej wiary, swej cywilizacji i swej państwowości. Działalność Obozu zmierza do tego, ażeby Polacy sami czcili i nakazywali innym cześć dla swej wiary, dla cywilizacji polskiej i dla państwa polskiego.

3. Wiara narodu polskiego, religia rzymskokatolicka, musi zajmować stanowisko religii panującej, ściśle związanej z państwem i jego życiem, oraz stanowić podstawę wychowania młodych pokoleń. Przy zapewnionej ustawami państwowymi wolności sumienia – zorganizowany naród nie może tolerować, ażeby jego wiara była przedmiotem ataków lub doznała obrazy z czyjejkolwiek strony, ażeby religią frymarczono dla jakichkolwiek celów lub prowadzono zorganizowana akcje w celu rozkładu życia religijnego narodu.

Ideologia i program Obozu Narodowo – Radykalnego

Wiara

Podstawowym postulatem polskiego ruchu narodowego, przejętym i kultywowanym przez ONR, było silniejsze związanie narodu z zasadami religii katolickiej. Osobę Boską uznawano za najwyższą wartość i nadprzyrodzony cel życia człowieka. Szczera i żarliwa religijność działaczy ONR miała swoje odbicie we wszystkich niemal punktach ich programu politycznego. Kościół, posiadający silna pozycje w społeczeństwie polskim uznawano za naturalnego sojusznika i pomocnika w sprawowaniu rządów. Odżegnywano się jednak od instrumentalnego traktowania religii i wykorzystywania jej w walce politycznej. Przyszła Polska miała być katolicka z głębi swej treści, ponieważ mieli ją zbudować ludzie wychowani w duchu nauki Kościoła. o kształcie nowego państwa nie miało decydować duchowieństwo, lecz sami działający na niwie politycznej katolicy. Kościół głoszący prawdy wiary katolickiej uznawano jednak za najważniejszą instytucję w państwie, strażnika moralności i wychowawcę narodu.
Edukacja i wychowanie

Z programu ideowego(Zielony Program) RNR- FALANGA

Zasady Programu Narodowo-Radykalnego(1937rok)

Polska stoi w przededniu przełomu.

Ginie zbankrutowana w Europie epoka materializmu, ginie świat dowolnej moralności – załamują się rządy tajnych organizacji, rozsypuje się w gruzy kapitalistyczny ustrój wszechwładzy pieniądza.

Nadchodzi nowa epoka – Ruch Młodych jest wyrazem jej dążeń. Wiara w prawdy bezwzględne jest istotą ducha czasów nowych. Jednostka – otrzymując bezwzględną podstawę do oceny wszelkich zjawisk – staje się zdolna wywierać świadomy wpływ na bieg życia. Ludzie czasów nowych działają, hierarchicznie zorganizowani, powszechną wolą wychowywania całego Narodu w imię prawd bezwzględnych.

PRAWDY BEZWZGLĘDNE.

1. Bóg jest najwyższym celem człowieka.

Cel ostateczny jednostki jest nadprzyrodzony, życiowe działania muszą być skierowane do osiągnięcia szczęścia w bezwzględnej, najwyższej wartości – Bogu. W Bogu, którego stosunek do ludzi ujmuje i tłumaczy religia katolicka.

2. Drogą człowieka do Boga – praca dla Narodu.

Cel nadprzyrodzony człowieka – zbliżenie się do Boga – może być osiągnięty tylko przez najwyższy rozwój wartości duchowych jednostki. Najwyższy poziom rozwoju duchowego zdobywa zdrowa duchowo i fizycznie jednostka przez pracę dla Narodu, która rozwija szlachetne, bezosobiste wartości charakteru, zmusza umysł do osiągnięcia najwyższego poziomu.

Przyszłość związała bezpośrednio i uzależniła wartość duchową Polaków od stanu środowiska narodowego, w którym się urodzili, wychowali i żyją. Ten tysiącletni związek jednostki z Narodem nakazuje tym bardziej każdemu Polakowi pojmowanie pracy dla Polski, jako warunku osiągnięcia pełnego rozwoju własnych wartości duchowych, rozwoju, przybliżającego człowieka do jego celu ostatecznego – Boga.

W kręgu idei Katolickiego Państwa Narodu Polskiego

CYTAT – „Młodzi”, krytykując liberalizm jako katolicy sięgali takŜe i po jego katolicką krytykę
znajdując w niej uzasadnienie swoich poglądów. Rozglądając się za nowym systemem silnej
władzy zaczęli dostrzegać właściwości państwa przed liberalnego, a w szczególności
średniowiecznego, które nie będąc pluralistycznym jednak zapewniało autonomię jednostkom
i stanom oraz innym korporacjom czego nie da się powiedzieć o władzy państwa
faszystowskiego o charakterze totalnym

Swoisty mediewalizm stał się więc waŜnym
współczynnikiem ideologii „młodych”. Jego wyrazem była przetłumaczona na język polski
przez narodowca Reutta ksiąŜka rosyjskiego filozofa Mikołaja Bierdiajewa pt. Nowe
średniowiecze.
Autor ten głosił, iŜ: „renesans zawiódł, zawiodło oświecenie. Zawiodły rewolucje
inspirowane przez ludzi oświecenia , załamały się nadzieje, które w nich pokładano”

Bierdiajew w swojej ksiąŜce domagał się naczelnej roli w kulturze dla religii. WyraŜał
przekonanie, Ŝe „religia nie moŜe być sprawą prywatną, jak chcą tego czasy nowoŜytne(…).
Religia staje się w najwyŜszym stopniu sprawą ogólną, wszech ogólną i wszystko
określającą”

Filozof ten zapowiadał teŜ planowy regres i ucieczkę od świata techniki oraz walki z
przyrodą
„Młodzi” endecji zaczęli teŜ interpretować dzieje Europy jako pasmo walk
„propagandy wywrotowej” z duchem chrześcijaństwa, co osiągnęło swoje apogeum w dobie
oświecenia, którego płodem był właśnie liberalizm i cały wiek XIX-ty, wiek sekularyzacji i
kształtującej się „nowoczesności”.
Niektórzy z nich nawet z tęsknotą zwracali się do epoki saskiej, jako ostatniego przed
oświeceniowego etapu naszej historii, wolnego od wpływów oświeceniowej filozofii na czele
z racjonalizmem. O ile włoski faszyzm posiłkował się filozofią neohegeliańską to w endecji
Por. Ks. F. Sarda y Salvany, Liberalizm jest grzechem ,Poznań 1995. passim.
Mussolini głosił: „Państwo jest absolutem, wobec którego jednostki i grupy są czymś względnym. Jednostki i
grupy dają się bowiem pomyśleć o tyle, o ile istnieją w państwie.(…) Tak więc dla faszysty wszystko mieści się
w państwie i poza państwem nie istnieje nic ludzkiego ani duchowego, ani tym bardziej nie posiada
jakiejkolwiek wartości”, B. Mussolini, Doktryna faszyzmu, Warszawa 1935, s. 12,32.
M. Bierdiajew, Nowe średniowiecze, Warszawa 1936, s. 40.
T. Gruziński, Cele i drogi propagandy wywrotowej, Warszawa 1927, passim.
końca II Rzeczypospolitej zbliŜoną rolę zaczął odgrywać neotomizm

Tak więc przyjęta
wówczas w obozie narodowym filozofia człowieka zbliŜała się do personalizmu z tendencją
do jego całkowitej absorpcji, co eliminowało indywidualizm, jak i wszelkie formy
kolektywizmu zarówno faszystowskiego, jak i skrajnie lewicowego. Wyłaniał się więc system
tzw. „trzeciej drogi”, plasujący się pomiędzy demokracją i totalizmem. Zapowiadano powrót
„ku źródłom”, rozumiejąc pod tym pojęciem wartości, które usunęła w cień rewolucja
francuska i spowodowany przez nią przewrót realizujący się potem w Europie w ciągu całego
XIX-tego wieku.
Wspomniany wyŜej mediewalizm zaznaczył się bardzo wyraźnie równieŜ w myśli
gospodarczej czego świadectwem stała się popularna ksiąŜka Adama Doboszyńskiego pt.
„Gospodarka narodowa”. Autor kierował ją do osób, które jak to sam pisał, chcą doprowadzić
do „ulepszenia świata na drodze chrystianizmu”
Doboszyński planował likwidację nie
tylko wielkiego kapitału w Polsce ale i wielkiego przemysłu. Negował cały model ówczesnej
cywilizacji industrialnej i związanego z nią ducha kapitalizmu, jako etycznie nagannego.
Uznał nawet poziom rozwoju gospodarczego ówczesnej Polski za wystarczający.
Przeciwstawnym do koncepcji Doboszyńskiego był inny pogląd na rozwiązanie
problemów gospodarczych Polski, który reprezentował równieŜ endecki ekonomista ze
starszego pokolenia profesor Roman Rybarski. Propagował on rozwój rodzimego kapitalizmu,
bardzo sceptycznie ustosunkowując się do mediewalnych koncepcji Doboszyńskiego

Jednak jego wpływ w obrębie endecji z biegiem czasu stawał się coraz mniejszy. W końcu
wraz z tzw. grupą profesorską znalazł się na marginesie Stronnictwa Narodowego.
Wpływ katolicyzmu na ideologię endecji miał podwójne znaczenie. Z jednej strony
spowodował on odrzucenie przez ten obóz polityczny koncepcji, kojarzonych z modelem
skrajnego nacjonalizmu, których pewne, zresztą nieliczne zadatki istniały u zarania endecji,
nie rozwijając się jednak w system zwartej doktryny i z czasem obumierając.
Z drugiej jednak przerodził się on w pewną formę fundamentalizmu religijnego
zapatrzonego w minioną epokę przed liberalną, która cechowała się cywilizacyjną
statycznością i odwróceniem się plecami do wszelkiej nowoczesności w tym takŜe tej o
charakterze technicznym, która jest niezbędnym czynnikiem do trwania narodu i państwa
B. Grott, Elementy tomizmu jako czynnik normujący podstawy ideowe ruchu narodowego w Polsce, (w:)
Filozofia i polityka w XX wieku, pod. red. M. Szulakiewicza, Kraków 2001, s. 129-139.
S. Kozicki, Ku źródłom, „Myśl Narodowa” 1933, s., 621.
A. Doboszyńsxki, Gospodarka narodowa, Warszawa 1934, s. 7.
Oto główne prace prof. R. Rybarskiego: Podstawy narodowego programu gospodarczego, Warszawa 1934;
Polityka i gospodarstwo, Warszawa 1927; Program gospodarczy, Warszawa 1937; Przyszłość gospodarcza
Polski, Warszawa 1938; Przyszłość gospodarcza świata Warszawa 1932.

szczególnie połoŜonego w tak niedogodnym miejscu jak nizina polska pomiędzy potęŜnymi
Niemcami i mocarstwową Rosją.
Katolicyzacja ideologii endeckiej zmieniła szereg formuł ideowych występujących w
tym obozie. Naród przestał pełnić funkcję absolutu, za który teraz mógł być uznawany tylko
Bóg. Pojmowano teŜ naród „jako rozrośniętą i powiększoną rodzinę”, w skład której
wchodzą nie tylko krewni (pokrewieństwo cielesne), ale takŜe i osoby adoptowane
. W ten sposób zostają otwarte drzwi dla pewnej grupy asymilowanych obcych, którzy przyjmując
cechy kulturowe narodu stają się jego częścią. Naród jest więc wspólnotą wartości
kulturowych co wykluczało podejście do tego zagadnienia z pozycji rasizmu opierającego się
jedynie na bliskości i podobieństwach fizycznych (rasowych). Szacunek i partycypacja w
sprawach własnego narodu zostaje uzasadniona tym, iŜ jak to ujmuje ks. Michał Poradowski
autor broszury pt. „Katolickie Państwo Narodu Polskiego”- „Naród jest dobrem najwyŜszym i
najpiękniejszym w porządku przyrodzonym, dobrem tak cennym, Ŝe nie tylko moŜna ale
nawet trzeba w razie koniecznej potrzeby i Ŝycie oddać. Bo w nim i przez niego następuje
urzeczywistnienie wszystkich ideałów Ŝycia, wszystkich najpiękniejszych pragnień, dąŜeń
umiłowań długiego łańcucha pokoleń. Dlatego, poza ideałami religijnymi nie ma na świecie
nic piękniejszego jak Ojczyzna i pojęcie jej jest najściślej związane z pojęciem narodu, który
ją łącznie z terytorium i rodzinną ziemią stanowi”

Do narodu odnosi się równieŜ katolicka zasada stopniowania miłości bliźniego, która
nakazuje najwięcej kochać najbliŜszych a dopiero później pozostałych

W omawianym systemie ideologicznym znika równieŜ odrębna „etyka narodowa”
wypierająca z płaszczyzny spraw narodu „etykę chrześcijańską”. Dla narodu katolickiego
etyką narodową jest etyka katolicka, która ma być stosowana w całym Ŝyciu narodu

Normuje ona takŜe ustrój państwa katolickiego. Bowiem z punktu widzenia nauki katolickiej
„błędnymi są wszystkie teorie, ruchy, prądy i stanowiska, które głoszą, Ŝe człowiek istnieje
dla państwa (…). Kult państwa, jego ubóstwienie, tzw. statolatria, jest całkowicie obca
katolicyzmowi. Tym sposobem niedopuszczalny jest totalizm włoskiego faszyzmu, hitleryzmu oraz komunizmu”

Państwo planowane przez „młodych” endecji i nazwane Katolickim Państwem Narodu
Polskiego nie powinno się więc wtrącać w Ŝycie indywidualne obywateli. W endecji stano
Ks. M. Poradowski, Katolickie Państwo Narodu Polskiego, Wrocław 1997, s. 37.
bowiem na stanowisku przyjmującym, Ŝe człowiek nie wyczerpuje swoich zadań w Ŝyciu
państwowym i społecznym. Posiada on własny cel istnienia o charakterze transcendentalnym
wynikający z powołania do Ŝycia wiecznego, cel który przerasta jego Ŝycie ziemskie, a wiec i państwowe.
W doktrynach politycznej formacji narodowo-katolickiej reprezentowanej przez
„młodych” endecji jak i przez jej grupy rozłamowe (narodowo-radykalne) wartość człowieka
oceniano zgodnie z duchem personalizmu tomistycznego.
Jak to ujął ks. Poradowski – w latach okupacji ideolog Narodowych Sił Zbrojnych –
organizacji skupiającej w swoich szeregach zarówno endeków jak i byłych onerowców –
„wartość Ŝycia więc nie na tym polega, Ŝe człowiek dokona wielkich rzeczy w świecie
zewnętrznym, lecz pierwsze wielkie zadanie stawia mu własne Ŝycie wewnętrzne. O to
chodzi, Ŝeby być dobrym i uczciwym, szlachetnym człowiekiem. To jedno jest bezwzględnie
konieczne. Kto tego dokonał, spełnił zadanie Ŝycia, choćby na zewnątrz nic wielkiego nie
zdziałał, kto tego nie dokonał nie spełnił zadania Ŝycia, choćby świat podziwiał jego dzieła i
czyny”

O katolickości państwa, co podkreśla wymieniony wyŜej autor, decyduje jego ustrój; a
więc zasady na jakich jest zbudowane i według których w rzeczywiści funkcjonuje w Ŝyciu
praktycznym. Ks. Poradowski podobnie jak i inni duchowni komentujący Ŝycie polityczne
wyraźnie rozróŜniają sytuację całkowitej zgodności ustroju z Ewangelią od takiej, w której jej
zasady są „w konstytucji i róŜnych deklaracjach dekoracyjnie wspomniane”
Tą pierwszą
sytuację miało gwarantować dopiero perspektywiczne Katolickie Państwo Narodu Polskiego.
Aby mogło ono zrealizować stawiane mu cele musiało odrzucić wszelki pluralizm
światopoglądowy i sięgnąć po autorytarną formę rządów. W niektórych wypadkach w
piśmiennictwie obozu narodowego mówi się wręcz o państwie jako brachium saeculare
Kościoła.
Z biegiem lat niektórzy publicyści występujący na łamach pism endeckich tracą nawet z pola
widzenia róŜne elementy interesu narodowego, patrząc się na poszczegolne zagadnienia
polityczno-społeczne przede wszystkiem z perspektywy interesu katolickiego. Obok
koncepcji dotyczących ustroju państwowego, skorygowanych z czasem z katolickimi
poglądami na to zagadnienie (odrzucenie statolatrii) bardzo waŜną rolę odgrywały poglądy
gospodarcze. Nie ograniczały się one do koncepcji technicznych mających na uwadze rozwój
gospodarstwa narodowego ale zawierały w sobie takŜe powaŜny ładunek filozofii kultury związanej ściśle z katolickim personalizmem oraz niechętnej nowoczesności i duchowi
kapitalizmu

Jak zauwaŜono juŜ wyŜej w latach trzydziestych formacja endecka wkraczała w fazę
fundamentalizmu religijnego. Ogłaszano „walkę o jednolity pogląd na świat” czyli
dominację światopoglądu chrześcijańskiego. Wskazują na to róŜne wypowiedzi
zamieszczane w prasie narodowej oraz ksiąŜki, które nadawały ogólny ton całej
ideologicznej działalności młodego pokolenia tej formacji politycznej.. Wśród nich czołowe
miejsce zajmowało „Nowe średniowiecze” Mikołaja Bierdjajewa przetłumaczone w roku
1934 na język polski przez jednego z młodych działaczy narodowych Mariana Reutta.
KsiąŜka ta była ostrą krytyką nowoczesności poczynając od odrodzenia poprzez oświecenie i
wiek XIX-ty, jako okres liberalizmu i szerokiej sekularyzacji. Bierdjajew stwierdzał
kategorycznie: „renesans zawiódł, zawiodła reformacja i zawiodło oświecenie. Zawiodły
równieŜ rewolucje inspirowane przez ludzi oświecenia; załamały się nadzieje które w nich
pokładano” Ten sam filozof pisał takŜe w innym miejscu: „religia nie moŜe być sprawą
prywatną, jak tego chcą czasy nowoŜytne. Nie moŜe być ona autonomiczna, jak nie mogą być
autonomiczne wszelkie inne sfery kultury. Religia staje się w najwyŜszym stopniu sprawą
ogólną, wszechogólną i wszystko określającą”
Autor „Nowego średniowiecza” zapowiadał
planowy regres i ucieczkę od świata techniki i zmagań z przyrodą. Nowe średniowiecze
miało być według Bierdjajewa „rytmiczną zmianą epok, przejściem od racjonalizmu do
irracjonalizmu”

Wpływ takiego sposobu myślenia moŜna łatwo odnaleźć w enuncjacjach wielu publicystów i
teoretyków młodej generacji obozu narodowego w latach trzydziestych. Poglądy Bierdjajewa
i jemu podobnych myślicieli odbiły się negatywnie na filozofii kultury i koncepcjach
dotyczących wytwórczości, ekonomii i funkcji państwa w procesie rozwoju cywilizacyjnego.
Plasują się one w obrębie skrajnego tradycjonalizmu. Były na wskroś nie nowoczesne, miały
charakter mediewalny!
Jednym z publicystów obozu narodowego, którego pisma odzwierciedlały wpływy
katolicyzmu był Tadeusz Gluziński, późniejszy główny ideolog Obozu Narodowo
radykalnego ABC. Myśl przewodnia jego ksiąŜki „Cele i drogi propagandy wywrotowej” w Pojęcie ducha kapitalizmu uŜyto tu w rozumieniu Maxa Webera. TenŜe, Etyka protestancka a duch
kapitalizmu, Lublin 1994.
20.Zob. W. Nowosad, O jednolity pogląd na świat, Lwów 1939. ogólnych zarysach pokrywała się z poglądami Mikołaja Bierdjajewa. Gluziński ześrodkował
uwagę na tych zjawiskach Ŝycia społecznego i całej kultury, które były niezgodne z
chrześcijaństwem. Kategorią, którą posługiwał się w swoich wywodach był „przewrót
umysłowy”. Oznaczał on sumę wszystkich pojawiających się trendów zmierzających do
wyzwolenia kultury europejskiej spod wpływów religii. Gluziński w ramach negacji tendencji
anty chrześcijańskich atakował tzw. „ideologię rewolucji francuskiej” i całą spuściznę
kulturową XIX wieku
Stan obecny cywilizacji europejskiej traktował jako zapaść. Na ten
temat pisał: „cywilizacja nasza jest zatruta(…), Ŝe mogą się budzić wątpliwości, czy juŜ nie
za późno na ratunek”
Historiozoficzna myśl Tadeusza Glzińskiego z czasem staje się
reprezentatywna dla sposobu myślenia praktykowanego w obrębie całej formacji
młodoendeckiej. Jak pisze Dominika Motak, badaczka ruchów antymodernistycznych w
obrębie chrześcijaństwa podobne postawy są przejawem krytyki ideologii nowoczesności.
Nowoczesność jest oskarŜana o zniszczenie dawnego, uświęconego tradycją i religią
etycznego ładu świata i budzi w związku z tym daleko idący krytycyzm. Światopogląd
„młodych” wraz z upływem czasu podporządkowujący się coraz bardziej kanonom
tradycjonalizmu katolickiego staje się odzwierciedleniem pewnej koncepcji cywilizacyjnej
wrogiej nowoczesności zarówno w wymiarze aksjologicznym jak i materialnym. RównieŜ i
ocena dziejów Polski zostaje poddana ciśnieniu filozofii tradycjonalistycznej. W obozie
narodowym zaczyna się nawet mówić o „narodowej szkole historycznej”
Jej prekursorem
ma być sam Roman Dmowski, znajdujący gorliwych naśladowców wśród młodego pokolenia
własnego środowiska politycznego. Przedstawiciele tej szkoły wypracowali z biegiem czasu
„krytyczne spojrzenie na humanizm i reformację z równoczesną rehabilitacją średniowiecza i
roli Kościoła katolickiego , krytykę idei rewolucji francuskiej i walk o ich realizację w XIX
wieku” W ten sposób powstania narodowe, których ocena zostaje podporządkowana takim
kanonom przyjmowanej przez młodych historiozofii są traktowane z duŜą rezerwa, a ogólna
ocena wydarzeń staje się, jak podkreślono juŜ wyŜej, nie tyle funkcją interesu narodowego co
katolicyzmu. Liberalne pierwiastki, które są widoczne w powstaniach XIX – tego wieku
powodują, Ŝe młoda endecja odnosi się do nich ze sporą rezerwą
Podobnie traktowane są
Sejm Czteroletni i Konstytucja 3-maja, jako wydarzenia owiane duchem oświecenia.
Natomiast epoką godną pochwały, do której zaczyna nawiązywać młode pokolenie endeckie staje się epoka saska, w której dominacja katolicyzmu była oczywista. W takiej sytuacji winę
za rozstrój państwa w epoce saskiej starano się przerzucić na siły zewnętrzne i tajemne,
których uosobieniem miała być masoneria. O takich zapatrywaniach najlepiej świadczy mętna
i nieprzekonywująca ksiąŜka Kazimierza Mariana Morawskiego pt. „Źródła rozbioru Polski”.
On sam określał siebie „szeregowcem Rzymu”, a więc człowiekiem wyznającym poglądy
właściwe dla katolików- tradycjonalistów.

O ile Roman Dmowski odnosił się krytycznie do powstań narodowych i róŜnych
innych wydarzeń z przeszłości Polsk,i uznając je za ryzykowne z punktu widzenia troski o
zachowanie substancji narodowej to „młodzi” byli daleko bardziej inspirowani motywami
religijnymi. Np. wzmiankowany wyŜej Tadeusz Gluziński dość emocjonalnie i niechętnie
traktował Komisję Edukacji Narodowej , Sejm Czteroletni oraz Konstytucję Trzeciego Maja
jako elementy piętnowanego przez siebie „przewrotu umysłowego”, który na wschodzie
Europy czyli w Polsce chciał przeprowadzić „złowrogi eksperyment wyrwania młodzieŜy
spod wpływów Kościoła i tradycji”
Podobnego zdania był inny waŜny ideolog pokolenia
„młodych” endecji Adam Doboszyński, który oceniał Sejm czteroletni jako „typowe
osiągniecie masonerii(…) w Ŝyciu polskim”
Jeszcze gorzej w kołach młodoendeckich
oceniano pozytywizm, zarzucając mu materializm

Wraz z umacnianiem się tendencji fundamentalistycznych w obozie narodowym, a
właściwie w obrębie jego młodej generacji, interes katolicki coraz bardziej zaczyna
wyprzedzać polski interes narodowy, który nie zawsze pokrywa się z tym pierwszym. Tu warto zwrócić uwagę, Ŝe takie wartościowanie jest zupełnie niezgodne z duchem skrajnego
nacjonalizmu, którym to mianem niektórzy historycy uformowani w latach PRL-u określali
endecję okresu międzywojennego. Przyczyną takich ocen poza uwarunkowaniami
ideologicznymi była takŜe ich niekompetencja w zakresie wielu zagadnień związanych z
filozofią, socjologią, nauką o państwie i prawie czy religioznawstwem. Tego rodzaju wiedza,
co podkreślałem juŜ w wielu miejscach, jest niezbędnym czynnikiem, który umoŜliwia
właściwą interpretację enuncjacji ideowych emitowanych przez rozmaite środowiska
polityczne. Bez niej dzieje ruchu politycznego w historiografii sprowadzają się tylko do
odtworzenia biegu wydarzeń co nie pozwala na pełną rekonstrukcję całej minionej rzeczywistości w raz z panującym wówczas systemem wartości, na których politycy opierali
swoje koncepcje i teorie..
Wracając jeszcze raz do przykładów enuncjacji ideologicznych młodej endecji
wspomnę np. o specyficznym wartościowaniu średniowiecznego cesarstwa niemieckiego,
które, jak głosił jeden z publicystów piszących w naczelnym organie Stronnictwa
Narodowego „Myśli Narodowej”, „zbliŜało się najbardziej do ideału chrześcijańskiego
państwa, tworząc wielką rodzinę ludów chrześcijańskich”
Autor tej publikacji zagalopował
się tak daleko, Ŝe o cesarstwie tym pisał, iŜ „pod znakiem chrześcijańskiej miłości bliźniego
Ŝyją w nim obok siebie germańskie, łacińskie i słowiańskie ludy, a cesarz, który nie jest
władcą jakiegoś narodu, lecz panem świata, czuwa nad pokojem wszystkich poddanych”

Ten idealistyczny i nieprawdziwy zarys średniowiecznej wizji politycznej Niemiec
świadczył o gradacji wartości jakiej hołdował ów autor. Gradacja ta nie liczyła się z ogólnie
przyjętą w Polsce interpretacją machanizmów dziejowych na rubieŜy słowiańsko-niemieckiej,
gdzie następowała stopniowa eliminacja Ŝywiołu słowiańskiego przeprowadzana środkami
gwałtownymi lub pokojowo ale w obydwu wypadkach skutecznie.
„Młodzi” endecji ustawicznie negowali „ideę wiecznego postępu”

zrodzoną w łonie
filozofii oświecenia oraz wszelkie prądy umysłowe XIX wieku na obszarze całej Europy,
które rozwijały się niezaleŜnie od katolicyzmu lub pozostawały z nim w otwartym
konflikcie
Dzieje Polski dzielono na okres przed oświeceniowy traktowany pozytywnie i
czasy oświecenia oraz późniejsze oceniane negatywnie
Jeden z często występujących na
łamach „Myśli Narodowej” publicystów Karol Stefan Frycz, takŜe autor pozostającej do
dzisiaj w rękopisie ksiąŜki pt. „Prawdziwa Polska” tak pisał o poszczególnych epokach w
dziejach naszego kraju:
„Czasy saskie były epoką na wskroś dogmatyczną; zrealizowano pewne postulaty i
zmian Ŝadnych nie pragniono. I Kościół i państwo były zorganizowane raz na zawsze (…)
takŜe cała kultura była w ten sposób nastawiona. Czasy stanisławowskie (oświecenie B.G.)
wniosły zgoła inne ideały, zaczęły one nową erę, opartą na wierze w błogosławieństwo
bezustannej ewolucji. Obalono wszelkie dogmaty, a na ich miejsce postawiono tylko ten jeden: ideę bezustannego i koniecznego postępu. Odtąd nie mogło być juŜ nic stałego, bo
ideałem stała się właśnie ciągła przemiana”

W myśli obozu narodowego lat trzydziestych zostaje przerzucony pomost, łączący
epokę saską, której przewodnie idee chciano kontynuować, i które posiadały wspólny
mianownik w postaci „jednego stałego ideału i braku poczucia konieczności postępu
traktowanego jako zasada”
Publicyści „młodych”endecji podkreślali walory
chrześcijańskiego średniowiecza oraz jego grawitację w kierunku ideałów religijnych i
przeciwstawiali tą epokę dynamizmowi czasów nowych zwróconych ku zadaniom związanym
z przebudowywaniem świata zewnętrznego, a w szczególności świata przyrody
Sami
natomiast uwaŜali za nieodzowny tylko postęp moralny

Młoda endecja widziana w kategoriach szerszych niŜ tylko ściśle polityczne i badana z
pozycji warsztatu bogatszego w stosowane metody niŜ te, którymi dysponuje warsztat
tradycyjnego historyka jawi się jako formacja o cechach wybitnie anty modernistycznych i
tradycjonalistycznych a nawet fundamentalistycznych. Jak pisze badaczka zagadnienia
ruchów anty modernistycznych w chrześcijaństwie, Dominika Motak fundamentalizm moŜe
pojawić się wszędzie tam gdzie sprzeczności zachodzące pomiędzy obietnicami
nowoczesności a jej przesadnymi wymaganiami stają się juŜ nieznośne
Fundamentalizm ma
więc być według niej i innych znawców tej problematyki „rewersem nowoczesności”
Oraz
wyrazem protestu przeciw liberalizmowi
Ruchy fundamentalistyczne dąŜą więc do
rewolucji tradycjonalistycznej czy konserwatywnej, której celem staje się osiągnięcie
zmitologizowanego stanu poprzedniego. Takim stanem w wypadku katolickich ruchów
nacjonalistycznych międzywojnia było „nowe średniowiecze”, mające przywrócić
podstawowe warunki epoki idealnej czyli chrześcijańskiego średniowiecza.. Przywoływana tu
autorka we wzmiankowanej ksiąŜce stawia znak równości pomiędzy tradycjonalizmem
katolickim a fundamentalizmem. Ten pierwszy nazywa formą fundamentalizmu.
Tradycjonalizm jest według niej ruchem obrony zagroŜonej tradycji i negacji nowej sytuacji.
Występuje więc w towarzystwie nowoczesności. Tak teŜ i było w wypadku młodego
pokolenia polskiej endecji. Ostro krytykowano tam liberalizm, parlamentaryzm, teorie
ekonomiczne Smitha, Ricarda i innych inicjujących rozwój kapitalizmu. Występowano, jak to zauwaŜono wyŜej u cytowanego juŜ ideologa Tadeusza Gluzinskiego, przeciwko „ zatruciu
naszej cywilizacji” i głoszono hasło „powrotu do źródeł” tj do wartości obowiązujących w
epokach poprzedzających rewolucję francuską i liberalizm. Młoda endecja, jak na to
wskazywano juŜ wyŜej zaczęła apoteozować sarmatyzm. Jeden z publicystów
młodoendeckich- Karol Stefan Frycz zapowiadał: „tak jak barok przełamał reformację i to
wszystko, co ona niosła, tak my przełamać musimy cywilizację postępu i cały stek bredni
dziewiętnastowiecznych. W tym leŜy zadanie ruchu narodowego w Polsce i tę myśl jako z
gruntu katolicką on najdokładniej podejmie”
Tymi słowy kwalifikował on młodą endecję w
sposób nie pozostawiający Ŝadnych wątpliwości do kategorii fundamentalizmów katolickich.
Z tych to względów zarzucono juŜ wcześniej, bo na przełomie lat dwudziestych i
trzydziestych pierwotne pozytywne zainteresowanie włoskim faszyzmem. Uznano, Ŝe
„faszyzm i hitleryzm są lekcjami, czego przy realizacji państwa narodowego robić nie naleŜy”
Dla olbrzymiej większości „młodych” obozu narodowego ich nacjonalizm stał się formą
realizacji zasad katolickich w Ŝyciu społecznym, gospodarczym i polityce oraz kulturze.
Jeden z głównych ideologów tej generacji Adam Doboszyński stwierdzał, iŜ jego koncepcja
gospodarcza wyłoŜona w bardzo poczytnej i trzykrotnie wznowionej ksiąŜce „Gospodarka
narodowa” jest tylko sposobem przykrojenia do miejsca i czasu chrześcijańskiej doktryny
gospodarczej
Doboszyński we wzmiankowanej ksiąŜce zajął stanowisko
antykapitalistyczne. Jego koncepcja o cechach wybitnie mediewalnych odwracała się plecami
od nowoczesnych trendów gospodarczych. Ideałem był dla Doboszyńskiego ustrój
gospodarczy średniowiecza. W wykładzie tego autora dominowały względy światopoglądowe
i troska o zaprowadzenie harmonii socjalnej, mającej zahamować sprzeczności między
klasowe, stwarzające dogodną sytuację dla rozwoju socjalizmu i komunizmu. Doboszyński
podobnie jak i inni politycy i publicyści „młodych” lekcewaŜył postęp techniczny uznając
stopień rozwoju gospodarczego Polski w latach trzydziestych XX wieku za wystarczający.
Nie uwzględniał potrzeb kraju połoŜonego pomiędzy wysoko uprzemysłowionymi Niemcami
i industrializujacą się szybko Rosja sowiecką. Jego światopogląd gospodarczy był więc z
gruntu nieadekwatny do miejsca i czasu ale był za to wyrazicielem pewnej koncepcji
cywilizacyjnej i kulturalnej o charakterze głęboko tradycjonalistycznej. Podobnie jak i wielu
ówczesnych ideologów młodo endeckich odwoływał się on do pism św. Tomasza z Akwenu
ostentacyjnie podnosząc fakt, iŜ wzoruje się na jego myśli. Marząc o sprawiedliwym ustroju społeczno-gospodarczym wolnym od sprzeczności właściwych dla monopolistycznego
kapitalizmu oczekiwał spełnienia się dekoncentracji polskiego przemysłu, który byłby
stopniowo zastępowany przez sieć drobnych warsztatów pozostających w rękach
poszczególnych rodzin co miałoby zabezpieczać ludzi przed wyzyskiem kapitalistycznym. W
ten sposób chciał wyeliminować „ducha kapitalizmu”, który według badaczy zagadnienia
miał być pochodną działania etyki purytańskiej (protestanckiej) i w ten sposób doprowadzić
do oczyszczenia atmosfery poprzez, jak mniemał, umoralnienie Ŝycia spowolnionego w
swoim tempie i wolnego od morderczej pogoni za zyskiem i sukcesem.
Były to załoŜenia „doktrynerskie” i wybitnie tradycjonalistyczne, moŜe najbardziej
zasługujące na takie miano ze wszystkich koncepcji młodoendeckich.
Tradycjonalizm moŜna więc uznać za bardzo waŜną cechę „młodych”, którzy w lutym
w 1935 roku, za sprawą Romana Dmowskiego zdominowali Stronnictwo Narodowe
narzucając mu własny styl działania i myślenia
Wcześniej jeszcze w kwietniu roku 1934
doszło w SN-ie do rozłamu, w wyniku którego pojawiła się nowa partia Obóz Narodowo
Radykalny, który równieŜ wkrótce został zdelegalizowany i w następnych latach działał w
postaci nieformalnych grup skupionych wokół redakcji wydawanych gazet i pism
teoretycznych..
Grupy rozłamowe
Obóz Narodowo Radykalny i Związek Młodych Narodowców
O ile „młodzi” endecji w całości reprezentowali katolicki tradycjonalizm to
usamodzielnieni od roku 1934 narodowi radykałowie nie byli juŜ formacją jednorodną.
Większość stanowili zwolennicy Henryka Rossmana (późniejsza grupa ABC), którzy w
odróŜnieniu od SN-u charakteryzowali się „radykalizmem działania” natomiast pod
względem ideologicznym nie wiele odbiegali od tej partii. W zasadzie moŜna ich uznać
podobnie, jak „młodych” z SN-u za tradycjonalistów. Świadczą o tym, niektóre koncepcje
J. J. Terej,Rrzeczywistość polityka. Ze studiów nad dziejami najnowszymi Narodowej Demokracji, Warszawa
najwaŜniejsze teksty głównego ideologa grupy „ABC”
Tadeusza Gluzińskiego

Natomiast mniejsza grupa narodowo-radykalna skupiająca się wokół Bolesława
Piaseckiego (późniejsza Falanga), reprezentowała nie tylko „radykalizm działania” ale takŜe i
„radykalizm programowy”, wykazując juŜ pewne cechy faszystowskie. W Falandze
preferowano bowiem ideę wodzowską, rządy monopartii, wychowanie „nowego człowieka” i
stworzenie „nowej kultury”, będącej stanowczą rewizją tradycji, imperializm, militaryzm oraz
gospodarkę planową i industrializację niezbędną ze względu na ambitne plany polityczne tego
ugrupowania. Program Falangi posiadał takŜe szereg cech lewicowych a krzykliwie
manifestowany katolicyzm często nie odpowiadał rzeczywistości panującej w tej formacji i
nie wystarczał za światopoglądową legitymację dla wszystkich wysuwanych tam idei oraz
szczegółowych koncepcji, a tym bardziej czynów. Grupa Falangi zbliŜyła się teŜ do totalizmu
poprzez wysuniecie koncepcji „totalizmu katolickiego”
Istotną legitymacją o charakterze
katolickim, która uzasadniała taki projekt ustrojowy była teŜ ówczesna sytuacja ideologiczna i
polityczna w Europie. W latach trzydziestych Polska znajdowała się pomiędzy agresywną
ateistyczną Rosją sowiecką i sposobiącymi się do nowej wojny hitlerowskimi Niemcami,
gdzie los chrześcijaństwa był bardzo niepewny a ruchy neopogańskie stanowiły powaŜną
komponentę niemieckiego nacjonalizmu i zagroŜenie religii chrześcijańskiej. W takiej
sytuacji proponowany „totalizm katolicki”, a wiec podporządkowanie państwu wszystkich
wewnętrznych elementów Ŝycia celom walki z wrogami chrześcijaństwa wydawało się
gwarantować dla takiego ustroju równieŜ sankcję religijną.
Inna grupą, która wyłoniła się po rozwiązaniu OWP był Związek Młodych
Narodowców. Początkowo organizacja ta została pomyślana jako platforma mająca skupiać
członów likwidowanego stopniowo w róŜnych województwach OWP. Potem weszła ona
jednak w układ z sanacją dochodząc do przekonania, iŜ ta realizuje podstawowe postulaty
polskiego nacjonalizmu, co naleŜy popierać i intensyfikować taką tendencję poprzez
transplantowanie w jej obręb idei nacjonalistycznych wypracowanych juŜ przez endecję.
ZMN ograniczał się do kilkuset osób – dziennikarzy, publicystów i innych

Ks. J. Pawski, Polska na tle tendencji totalnych, „Pro Christo” 1937, nr 10.

Brakowało mu jednak szerszego zaplecza społecznego Dlatego
nie odegrał on Ŝadnej samodzielnej roli.
Partie i ugrupowania polityczne takie jak SN, ONR-ABC i Falangę charakteryzowały
podobne, głoszone przez nie, hasła. Wszędzie obowiązywała idea Katolickiego Państwa
Narodu Polskiego, czy „nacjonalizmu chrześcijańskiego”, a takŜe „Wielkiej Polski” oraz i
róŜne inne zasady proweniencji katolickiej. Mimo tego duch propozycji Falangi był juŜ
wyraźnie inny w porównaniu z propozycjami SN-u i ONR-ABC. Falanga podobnie jak
autentyczny faszyzm starała się być nowoczesna. Brak tam było retoryki typowo
tradycjonalistycznej tak wyraźnej w piśmiennictwie „młodych” SN-u. Kwestia siły jako
takiej, militaryzm oraz zapowiedź industrializacji są tam wyraźnie dostrzegalne. Brak jest
natomiast nawiązywania do zmitologizowanej wizji minionych epok charakteryzujących się
dominacją religii. Co prawda chrześcijańskie średniowiecze formalnie było interesujące dla
falangistów ale pod innym względem niŜ to miało miejsce u „młodych” endeków. Falangiści
akceptowali tą epokę ze względu na fakt redukowania wówczas jednostki ludzkiej do mało
liczącego się atomu i poddanie jej, panującej wówczas hierarchii społecznej oraz silnej
władzy. Studiując uwaŜnie spuściznę ideową tego środowiska trzeba przyznać, Ŝe brak tam
zachwytu nad tymi elementami kultury chrześcijańskiej, które wspierały odrębność osoby
ludzkiej natomiast na plan pierwszy wysuwa się wielkie cele zbiorowe całego narodu,
budowę społeczeństwa karnego i wysoko zorganizowanego, gotowego do stworzenia
własnego imperium i skłonnego do ponoszenia z tego powodu powaŜnych ofiar. Koncepcja
Falangi przewidująca instytucję charyzmatycznego wodza
80
i decydującą rolę dla monopartii
nie harmonizowała teŜ z personalistycznym duchem „młodej” endecji. Wielokrotnie moŜna
zauwaŜyć, Ŝe katolicyzm nie wystarczał tam, jako fundament dla wszystkich koncepcji
wysuwanych przez środowisko Bolesława Piaseckiego, poniewaŜ jest sprawą oczywistą, Ŝe
niektóre z nich wykraczały poza zakreślane przez tą religię granice. W piśmiennictwie
Falangi moŜna więc zaobserwować szereg niekonsekwencji oraz przemilczeń, co musiało być
dla wybredniejszych obserwatorów jej ideologii łatwo czytelne. Jednak przyoblekanie prawie
wszystkich twierdzeń emitowanych przez to środowisko w katolicką szatę było
najprawdopodobniej spowodowane taktyką, która nakazywała ostroŜność celem nie zraŜania
do siebie masy polskich katolików, traktowanych jako potencjalny rezerwuar ludzki dla grupy
w wypadku powstania dla niej lepszej koniunktury politycznej. Taka jednak nie nastąpiła. TuŜ
O ZMN-ie zob. T. Kenar, Droga do secesji. Geneza Związku Młodych Narodowców, (w:) Narodowa
Demokracja XIX-XXI wiek ,pod red. T. Sikorskiego i A. Wątora, Szczecin 2008, s. 730-741.
80 B. Grott, Katolicyzm w doktrynach…., s. 67,68.

przed wojną Falanga ulega dekompozycji a w latach okupacji juŜ jako Konfederacja Narodu
w dalszym ciągu pozostaje małą grupą bez większego znaczenia.
W przeciwieństwie do niej tradycjonalistyczna endecja mogła poszczycić się duŜą
liczebnością członków, którzy w początkach 1939 roku osiągali ilość przekraczająca 200 000
osób regularnie płacących składki. W latach okupacji równieŜ pozostała potęŜnym
środowiskiem politycznym. Nieco mniejsze wpływy uzyskała przedwojenna grupa ONR-
ABC występująca pod okupacją, jako grupa Szańca. Niemniej jednak swoją liczebnością
górowała ona i to bardzo znacznie nad wojennym środowiskiem Bolesława Piaseckiego.

Bogumił Grott

http://webcache.googleuse…mie&hl=pl&gl=pl

CYTAT – „Bardzo znamienne są słowa twórcy tych haseł, działacza endeckiego i
przewodniczącego okręgu rzeszowskiego Stronnictwa Narodowego, Witolda Nowosada.
Zostały one wypowiedziane na Jasnej Górze po tamtejszym, słynnym ślubowaniu młodzieŜy
akademickiej w dniu 24 maja 1936 roku.
„Chcemy walczyć o Państwo BoŜe, o to państwo, które przed półtora tysiącem lat
wysławiał tak wymownie wielki święty Augustyn (…)
Sz. Czpliński, O totalizm, „Myśl Narodowa”, 1937, nr 53.

Zob.W. Nowosad, W walce o Katolickie Państwo Polskiego Narodu, Lwów 1938, i ks. M. Poradowski,
Katolickie Państwo Narodu Polskiego, Wrocław 1997 (wznowienie)
W. Nowosad, O jednolity pogląd na świat, Lwów 1939.

Chcemy walczyć o panowanie Chrystusa Króla na kuli ziemskiej (…)
Chcemy (…) Królestwo Chrystusa zaprowadzić w Polsce Wielkiej, o którą walczymy.
(…) wołamy na Jasnej Górze do Matki Najświętszej (…) abyśmy najszybciej umieli
stworzyć z naszej Ojczyzny KATOLICKIE PAŃSTWO POLSKIEGO NARODU!!!
Bóg i Naród są dla nas nierozdzielnymi ideałami i nieszczęsne, a Nawet Przeklęte
byłoby w Polsce to pokolenia, które by te ideały chciało rozdzielić na naszą zgubę.(…).
Nie możemy pozwolić na nic takiego (…) co byłoby sprzeczne z wymogami
katolickiej etyki”

Powyższa deklaracja ideowa, której fragmenty tu przytaczamy, jest świadectwem
fundamentalistycznego traktowania spraw religii i jej miejsca w Ŝyciu społecznym,
politycznym i kulturze. To wyraz trendu występującego teŜ i w niektórych innych krajach
katolickich, zmierzającego do „przywrócenia dominującej pozycji religii w
z sekularyzowanych społeczeństwach”

Bardzo waŜną dla oceny traktowania problemu totalizmu w Polsce jest wypowiedź na
ten temat zamieszczona w „Kurierze Poznańskim”. Gazeta ta usiłowała zdefiniować taki
kształt totalizmu, który by mógł według niej zostać zaakceptowany w naszym kraju. Czytamy
tam:
„Obóz narodowy stoi na stanowisku pełnego totalizmu ideowego w prawdziwym,
rzetelnym znaczeniu tego słowa. Celem jego naczelnym jest katolickie państwo polskiego
narodu. Idea narodowa, zharmonizowana nierozłącznie z idea katolicką, objąć i ukształtować
musi wszystkie dziedziny Ŝycia zbiorowego. Dzieła tego dokona rząd narodowy w oparciu o
organizacją najlepszych i najbardziej aktywnych Ŝywiołów spośród społeczeństwa”

http://webcache.googleuse…mie&hl=pl&gl=pl

***************************************************************

CYTAT – „Młodzi narodowcy – mimo pojawiających się niekiedy zarzutów o fascynację hitleryzmem – mieli własne koncepcje, własne pomysły i krytykowali ostro zarówno nazizm jak i komunizm. Ideowej broni w tej materii dostarczały im m.in. papieskie encykliki. Wasiutyński był w tym środowisku jednym z bardziej uważnych czytelników tych publikacji.

Papież Pius XI wydał dwa dokumenty, w których niedwuznacznie potępił zarówno nazizm („Mit brennender sorge”) jak i komunizm („Divini redemptoris”). W roku 1937 autor „Stronnictwa wielkiego celu” na łamach majowego numeru „Ruchu Młodych” omówił te dwie encykliki. Bardzo interesująca była próba wykoncypowania z treści obu encyklik wymagań, jakie powinny spełniać ruchy narodowe czy też nacjonalistyczne, aby być w zgodzie z papieskim nauczaniem. Wasiutyński wywnioskował, iż taki nurt ideowy powinien spełnić następujące warunki: winien „uznawać Boga za najwyższy Byt i Stwórcę wszechrzeczy, uznawać opatrzność Bożą i pojmować Boga zgodnie z nauką Kościoła, przyjmując, że przykazania Boże obowiązują jednakowo wszystkie narody, rasy i epoki (…) uznawać jednorodność i nierozerwalność Kościoła, który w życiu narodów widzi ‘bogactwo różnorodności’, uznawać moralność chrześcijańską za obowiązującą bezwzględnie w życiu narodu (…) nie uważać narodu za kolektyw, a człowieka za kółko w maszynie, lecz uznawać, że celem najwyższym człowieka jest Bóg i ułatwić mu drogę do tego celu odpowiednią organizacją życia narodu (…) uznawać religijny charakter małżeństwa i rodziny (…) życie gospodarcze podporządkować moralności”.

Młodzi narodowcy zawsze podkreślali nadrzędność Boga i katolickiej religii nad pojęciem – tak ważnego w ich ideologii – narodu. Starali się bardzo pozostawać w zgodzie z kościelnym nauczaniem, a tam gdzie się dało, czerpać zeń inspirację do tworzonych przez siebie programów ideowych. Powyższe postulaty, „wyciągnięte” z treści obu encyklik były oczywiście w całej rozciągłości akceptowane zarówno przez Wasiutyńskiego jak i jego ideowych przyjaciół. Ale twierdził on (jak najsłuszniej zresztą), że papieskie publikacje bynajmniej nie zawierają całościowej koncepcji politycznej, jednego stałego wzorca, według którego należy organizować życie narodu czy państwa. Napisał: „encykliki zawierają jedynie ogólne zasady życia społecznego, określają granice, których nie wolno przekroczyć. W tych ramach pozostawiają one pole do twórczości poszczególnym narodom i ruchom, które mogą w różny sposób, zależnie od warunków politycznych, społecznych i gospodarczych, od charakteru narodowego, od poziomu kultury i typu życia cywilizacyjnego, rozstrzygnąć kwestie ustroju, w jakim chcą żyć”.

Na krótko przed wybuchem II wojny światowej, na łamach redagowanej przez siebie „Wielkiej Polski”, Wasiutyński zamieszczał głównie artykuły dotyczące problematyki stosunków Polski z sąsiadami. Jest to zrozumiałe, wszak w 1939 roku była to kwestia najszerzej w kraju dyskutowana i rozważana. Mimo trudnej sytuacji w tej materii, Wasiutyński bynajmniej nie odszedł od lansowanej przez siebie (i innych narodowych radykałów) idei Wielkiej Polski. W lutym pisał: „droga do Wielkiej Polski rysuje się tylko jedna (…). Droga to poprzez Polskę zbrojną, niezależną od zagranicznych konstelacyj politycznych, Polskę uwolnioną od żydów, jednolitą narodowościowo, Polskę o wyraźnym, katolickim typie cywilizacyjnym”. Jeszcze wtedy dobitnie akcentował konieczność walki z Żydami: „Polska nie uzyska możności prowadzenia polityki na wielką skalę dopóki nie rozwiąże kwestii żydowskiej w sensie usunięcia mas żydowskich z kraju (…) Rozwiązanie sprawy żydowskiej jest tylko jednym ze szczebli wiodących ku wielkości Polski, ale tak się składa, że jest szczeblem pierwszym, którego nie można przeskoczyć, ani ominąć przy pomocy żadnej gimnastyki”.

Cel i ideał dla Wasiutyńskiego AD 1939 był wciąż niezmienny: „za zasadniczy cel cywilizacyjny w nadchodzącej epoce stojący przed Polską uważam stworzenie państwa chrześcijańskiego nacjonalizmu. Celem bliższym, związanym z tamtym i od niego zależnym jest stworzenie dokoła Polski potężnego pasa złożonego z państw, przyjmujących tę samą zasadę chrześcijańskiego nacjonalizmu”

Wojciech Wasiutyński

http://webcache.googleuse…l&ct=clnk&gl=pl

CYTAT – „Stanowisko przedstawicieli obozu narodowego wobec religii cechowało: akcentowanie łączności między ideą narodową a religią katolicką („religia katolicka zespoliła się tak ściśle u nas z ideą narodową, że w tym wzajemnym stosunku jedna i druga czerpie swą siłę”) oraz podkreślanie historycznego aspektu wiary katolickiej. Z tym ostatnim wiązało się przekonanie, że religia katolicka to nie tylko wiara w dogmaty („tylko ślepe umysły mogą utrzymywać (…) że religia katolicka nasza narodowa opiera się wyłącznie na wierze w dogmatach, że przywiązanie do niej nie jest przywiązaniem do wiary ojców, do tradycji narodowej”) , zaś jej utrata wcale nie jest równoznaczna z zerwaniem z religią ojców . Zatem nawet nie wierząc osobiście, można było przynależeć do Kościoła katolickiego i religii katolickiej, przynależeć poprzez naród .”

CYTAT – „Zadania asymilacji do warunków polskich koncepcji ustroju totalnego podjął się ks.
Jerzy Pawski, spowiednik Bolesława Piaseckiego. Chciał on oderwać pojęcie totalizmu od
praktyk politycznych wymierzonych często przeciwko Kościołowi katolickiemu a nawet i
przeciwko samej religii chrześcijańskiej. Wynaturzenia totalizmu hitlerowskiego, potępione
juŜ wówczas przez encyklikę Mit Brennender Sorge, ks. Pawski tłumaczył dziedzictwem
kulturalnym Niemiec, a więc głównie oddziaływaniem części filozofii niemieckiej, tradycji
państwowości pruskiej, neopoganizmu niemieckiego oraz rasizmu. Pomysł wprowadzenia
systemu totalnego do Polski uzasadniał zagroŜeniem ze strony „neopogańskiego
pangermanizmu”
, reprezentującego obcy i wrogi chrześcijaństwu światopogląd. Według
niego państwo organizujące obronę przed takim wrogiem „rozkazuje w imię prawdy” i ma
prawo oczekiwać od swoich obywateli całkowitego poświęcenia. Aby stworzyć w Polsce taką
koncepcję totalizmu, która by uwzględniała potrzeby Kościoła w środowisku Falangi
zakwestionowano konieczność związku takiego ustroju ze statolatrią,
a więc dyktaturą
władzy państwowej, wspieranej ortodoksyjnie przestrzeganym systemem ideologicznym..
Przyjęto, Ŝe elementy te, w obrębie funkcjonujących w Europie systemów totalnych, wiąŜą się ze sobą tylko przypadkowo, a prawdziwa istota totalizmu polega na monopolu jednej idei,
całościowo, a więc totalnie, obejmującej dane społeczeństwo, a nie we wszechwładzy
państwa, które uzaleŜnia od siebie wszystkich i kieruje wszystkimi jego sprawami. Właśnie w
ten ostatni sposób definiuje totalizm Słownik języka polskiego podając, Ŝe jest to „system
organizacji państwa, polegający na ingerencji państwa we wszystkie dziedziny Ŝycia
politycznego, społecznego i kulturalnego oraz na sprawowaniu nad nimi kontroli”

Według wywodów ks. Jerzego Pawskiego, Mariana Reutta i innych ideologów i
działaczy Falangi totalizm byłby tylko metodą, która moŜe realizować w róŜnych krajach
zupełnie odmienne od siebie treści. Bowiem to właśnie one określają jakość danego systemu
politycznego o charakterze totalnym

Podjęcie w obrębie Falangi tematu ustroju totalnego roznieciło szeroką dyskusję.
Przesunięcie punktu cięŜkości ze sprawy wszechwładzy państwa na grunt monopolu jednej
przewodniej idei (światopoglądu) stworzyło pewną moŜliwość zerwania skojarzeń między
sugerowanym przez falangistów projektem polskiego „totalizmu katolickiego” a ówczesnymi
systemami ustrojowymi funkcjonującymi w III Rzeszy i w faszystowskich Włoszech

Pozwoliło takŜe, dzięki odwołaniu się do poglądów św. Augustyna o roli władzy świeckiej w
zwalczaniu heretyków celem ich nawracania, pokusić się o imputowanie proponowanemu
typowi władzy państwowej roli brachium saeculare Kościoła.
Taka interpretacja zagadnienia totalizmu była do przyjęcia dla Kościoła. Nie
oznaczało to jednak, Ŝe kierowniczy krąg Falangi chciałby poprzestać tylko na tak zakrojonej
funkcji planowanego przezeń państwa. Jego ambicje polityczne sięgały znacznie dalej i
wymagały wyjątkowo silnej władzy państwowej panującej nad całokształtem spraw w
państwie za wyjątkiem sfery światopoglądowej, w której panowałby Kościół. Biorąc pod
uwagę zarówno charakter pojedynczych propozycji ustrojowych wysuwanych przez to
środowisko polityczne, jak i zespół celów do osiągnięcia, staje się jasne, Ŝe falangiści dąŜyli
do totalizmu rozumianego moŜliwie jak najszerzej, oczywiście mieszczącego się w
warunkach właściwych dla społeczeństwa katolickiego. W Falandze stwierdzano otwarcie, Ŝe
„to, co wyszło spod władzy rodziny, winno znaleźć się we władzy państwa”
, które ma
dokonać „koncentracji wszystkich ośrodków władzy doczesnej”

Bogumił Grott

http://webcache.googleuse…mie&hl=pl&gl=pl

Koncepcje ustrojowe Juliusza Sasa – Wisłockiego

CYTAT – „Pierwszą poważną pracą programową dotyczącą kształtu ustrojowego przyszłego państwa polskiego była praca wydana w 1934 roku autorstwa dr Juliusza Sasa – Wisłockiego[39] pt. ,,Wizja Wielkiej Polski (fragmenty ustrojowe)”. W literaturze przedmiotu Wisłocki jest identyfikowany z Obozem Narodowo Radykalnym ,,ABC”[40]. Choć jak zauważa sam autor poglądy przez niego przedstawione nie odzwierciedlają w pełni koncepcji ustrojowych ONR to jednak wyrażają pewne tendencje panujące wśród ,,kierownictwa grupy warszawskiej Narodowych Radykałów”[41]. Wydaje się, że broszura ta jest nie zwykle istotna ze względu na oryginalność zaprezentowanych w niej poglądów oraz pionierski charakter.
Punktem wyjścia dla rozważań autora dotyczących formy ustroju było przyjęcie założenia, charakterystycznego dla katolickich myślicieli, o boskim pochodzeniu władzy państwowej[42] a nie o jej immanentnym charakterze. Podstawowym dążeniem było stworzenie państwa narodowego, czyli takiego ,,w którym tylko Polacy mogą być obywatelami państwa polskiego, przyczym na równi z Polakami traktuje się wszystkie odrębności szczepowe słowiańskie”[43]. Pozostałe mniejszości narodowe, a więc Niemcy i Żydzi miały zostać wykluczone z przynależności do narodu polskiego.”